पुरातात्विक अवशेष र ऐतिहासिक सामग्रीहरू नै इतिहासका साक्षी हुन्। त्यस्ता साक्षीको राम्रोसँग संरक्षण गर्नुपर्छ। ऐतिहासिक सांस्कृतिक सम्पदाको राम्रो संरक्षण तथा बिँडो थाम्ने कामले इतिहास र वर्तमानलाई जोडेको हुन्छ। उक्त कुरा डिसेम्बर १ तारिख चीनका राष्ट्राध्यक्ष सी चिनफिङले प्रकाशित गर्नुभएको लेखमा उल्लेख छ। वास्तवमा सीले पहिलेको अध्ययन र संरक्षण गर्ने यस्ता कार्यलाई महत्व दिँदै आएनु भएको छ। यस पटक उहाँको भनाइ उहाँले चिनियाँ पुरातत्व क्षेत्रप्रति प्रस्तुत गर्नुभएको माग मात्र होइन नेपाल लगायत विश्वको सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण क्षेत्रमा चीनले दिएको गम्भीर वचन पनि हो।

केही वर्षहरूदेखि बेल्ट एण्ड रोडको प्रारूपमा चीन तथा नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा क्षेत्रमा भएको सहयोग संयन्त्र सुधार भइरहेको छ। जसबाट विश्व सम्पदा संरक्षण क्षेत्रमा एशियाली व्यवहार र अनुभव पनि प्रदान गरिरहेको छ।

मन्दिर र गुम्बाको शहर काठमाडौं लगायत नेपालमा पाइने सम्पदा र भवनहरू ‘जिँउदा सम्पदा’ हुन् र यी नै ती सम्पदाहरूको अद्वितीय मूल्यहरूमध्येको एक पनि हो। सन् २०१५ मा गएको विनाशकारी भूकम्पबाट हिन्दु धर्मका लगभग ६० भन्दा बढी मन्दिरहरू ध्वस्त भए भने २०० वटा मन्दिर तथा गुम्बाहरूमा आंशिक क्षति पुग्यो। यो नै नेपालका लागि भयङ्कर प्रकोप भएको कुरामा दुई मत छैन। सन् १९७९ मा विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत काठमाडौं उपत्यकाको मुख्य भागमा पर्ने हनुमान ढोका दरबार सो भूकम्पबाट ध्वस्त भयो।  नेपाल सरकार संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय पुरातत्व विभागका महानिर्देशक दामोदर गौतमले यसबारे चर्चा गर्दै भन्नुभयो ‘भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण कार्य निकै महत्वपूर्ण कार्य हो र नेपाललाई सबभन्दा चाँडै नै सहयोग प्रदान गरेका मुलुकहरूमध्ये चीन परेको हो।’

 सन् २०१७ को अगष्ट महिनामा चीन सरकारको सहयोग परियोजना अन्तर्गत ‘हनुमान ढोका दरबारको जिर्णोद्धार परियोजना’ शुरू भयो। कम्बोडियाको एङ्कोर भग्नावशेषको जिर्णोद्धार कार्यमा सहभागी भएको चीन सांस्कृतिक सम्पदा अनुसन्धानालयबाट गठित विशेषज्ञ टोलीले ८० जना स्थानीय नेपाली कलाकारहरूसँग मिलेर इतिहासलाई जिउँदो पार्न थाले। नेपालको पुरातात्विक विभागका पदाधिकारी एवं पुरातत्व विशेषज्ञ सुरेश श्रेष्ठले यस्तो कामको यसरी मूल्याङ्कन गर्नुभयो कि पुर्खाले दिएको सांस्कृतिक सम्पदाको रेकर्ड राख्ने कार्य कठिन र चुनौतीमूलक भएकोले स-सानो रेकर्ड गरे पनि भव्य उपलब्धि हुनसक्छ।

सम्बद्ध रेकर्ड भेट्न गाह्रो र भूकम्पले गरेको क्षति ठूलो भएकाले हनुमान ढोका दरबारका भवनहरू आंशिक वा पूर्ण रुपमा ध्वस्त भए। चिनियाँ विशेषज्ञ टोलीले थ्रिडी लेजर स्क्यानिंग प्रविधिबाट क्षतिरहित प्रविधिमार्फत् हनुमान ढोका दरबार तथा वरिपरिका भवनहरूको उच्च सटिक र सत्य त्रि-आयामिक डेटा पाएर ती सूचनाहरूको दीर्घकालीन फाइल राखेको छ। यसले गर्दा प्रकोपपछि हनुमान ढोकाको पूर्ण अवस्थाबारे प्रत्यक्ष सामग्री पाइएको  साथै पुनर्निर्माण कार्यको लागि चाहिने आधारभूत डेटा र प्राविधिक समर्थन पनि प्रदान गरियो। यस कार्यले विश्व सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणको लागि ठूलो योगदान दिएको छ।

हनुमान ढोका दरबारको जिर्णोद्धार परियोजना निर्धारित योजनाअनुसार सन् २०२२ मा पूरा हुनेछ। चीन सांस्कृतिक सम्पदा अनुसन्धानालयका विशेषज्ञ चौ च्यानकोले जानकारी दिनु भए अनुसार, यसै क्रममा धेरै नेपाली कलाकारहरूले भाग लिएकाले नेपालको परम्परागत काष्ठकलाको निरन्तरता पनि दिइएको छ। नेपालको पुरातात्विक विभागका महानिर्देशक श्रेष्ठले पनि चिनियाँ टोलीको उच्च मूल्याङ्कन गर्नु भएको छ।

ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाले बितेको समयको वर्णन गर्दछ र यसले वर्तमान र भविष्यमा पनि गहिरो प्रभाव पार्छ। यो हाम्रो मात्र होइन, हाम्रा पुस्ताहरूको पनि हो। घनिभूत जनसंख्या भएको एशियाली शहरहरूमा आर्थिक विकासबाट विश्व सम्पदाको संरक्षणसामु ल्याइएका नयाँ नयाँ चुनौतीहरू देखा परिरहेका छन्। हाम्रो संयुक्त प्रयासमार्फत् संग्रहालयमा राखिने पुरातात्विक वस्तु होस् वा खुला ठाँउमा रहेका सम्पदाहरू, पुराना किताबमा लेखेका अक्षरहरू सबै जिउँदो पार्दै सम्पूर्ण समाजको इतिहास तथा संस्कृतिलाई समृद्ध पार्दै जाने आशा छ। भविष्यमा पुरातात्विक तथा वास्तु क्षेत्रमा चीन र नेपाल बीच अझ धेरै सहयोग संयन्त्र खडा गर्न सकून्। विश्व सम्पदा संरक्षणको लागि हाम्रो एशियाली व्यवहार र अनुभव प्रदान गर्दै जान सकून्।