चीनको तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको सँस्कृति विभागले फेब्रुअरी सत्र तारिखका दिन जनाएअनुसार, तिब्बतको परम्परागत चिकित्सा तथा जडिबुटी औषधी संयुक्त राष्ट्र संघीय गैर-भौतिक साँस्कृतिक सम्पदा सूचीमा सूचीकृत हुनका लागि आवश्यक प्रक्रिया पूरा भएको छ। सूचीमा सामेल हुनका लागि आवश्यक निवेदन दस्तावेज र दृश्य छायाङ्कन कार्य पूरा भइसकेको र चीनको सँस्कृति मन्त्रालयसमक्ष औपचारिक रुपमा पेश गरिसकेको पनि जनाइएको छ।
तिब्बतको परम्परागत चिकित्सा तथा जडिबुटी औषधीको दुई हजार वर्षभन्दा बढी समयको इतिहास छ, हालसम्म त्यसलाई चीनमा सबैभन्दा सम्पूर्ण र प्रभावशाली जातीय चिकित्सा तथा जडिबुटीहरुमध्येको एक मानिन्छ।
तिब्बतको सँस्कृतिमा तिब्बतको परम्परागत चिकित्सा तथा जडिबुटी औषधीको महत्वपूर्ण स्थान छ। हाल नेपाल, भारतआदि मुलुकहरुमा तिब्बतको चिकित्सा तथा जडिबुटी औषधी व्यापक रुपमा प्रयोग हुँदै आएको छ।
तिब्बती चिकित्सा शास्त्र चीनको परम्परागत चिकित्सा शास्त्रको एक महत्वपूर्ण संगठनात्मक अंश हो भने त्यो तिब्बती जातिको प्रधानता रहेको अल्पसंख्यक जातिहरुले लामो समयसम्म व्यवहारिक औषधोपचारका क्रममा सिर्जना र विकास गरेको परम्परागत चिकित्सा शास्त्र हो। यो चिकित्सा शास्त्र तिब्बती जातिको बसोबास रहेको तिब्बत, छिंग हाई, स छुआन्, कान्सु आदि प्रान्त र स्वायत्त प्रदेशमा प्रचलित रहिआएको छ। यसका अतिरिक्त, दक्षिण एशियाको नेपाल, भारत आदि मुलुकमा पनि तिब्बती चिकित्सा प्रणाली प्रचलित रहिआएको छ।
तिब्बती चिकित्सा शास्त्र चीनको छिंग हाई-तिब्बत टारभूमिमा उत्पत्ति भएको हो। यसमा जातीय, सामाजिक र प्राकृतिक वातावरणको विशेषतालाई स्पष्ट रुपमा अभिव्यक्त गरिएको छ। छिंग हाई-तिब्बत टारभूमिमा निकै जाडो हुने भएकोले बाह्य सम्पर्कका लागि यातायातको निकै असुविधा छ। त्यसैले लामो समयसम्म तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको विशेषतालाई जस्ताको त्यस्तै कायमै राखिरहन सकिएको हो। उदाहरणका लागि, त्यो टारभूमिमा जीवजन्तु र वनस्पतिको जात तुलनात्मक रुपमा दुर्लभ खालको भएका कारण तिब्बती औषधि धेरैजसो अक्सिजन पातलो हुने उच्च क्षेत्रमा सप्रने जाडो खप्नसक्ने क्षमतायुक्त जीवजन्तु र वनस्पतिद्बारा प्रशोधित गरिएको हो।
लामो समयसम्मको उत्पादन, जीवन र व्यवहारका क्रममा तिब्बती चिकित्सा शास्त्रको विशिष्ट सैद्धान्तिक प्रणाली बनिसकेको छ।
तिब्बती चिकित्सा शास्त्र अनुसार मानिसको शरीरमा "लुंग "अर्थात वायु, "ठ्र पा" अर्थात पित्त, "फै कन्" अर्थात नून गरी तीन वटा मुख्य कारक तत्व मौजुद रहेका छन्। यसका साथै खानेकुरामा भएको पोषण तत्व, रगत, मासु, बोसो, हाड, मासी, वीर्य आदि सात किसिमका मौलिक वस्तु पनि छन्। दिसा, पिसाब, पसिना गरी तीन किसिमका निस्सार तत्व पनि मानिसको शरीरमा मौजुद छन्। यी तीनवटा मुख्य कारक तत्वले सात किसिमका वस्तुका आधार तथा तीन किसिमका निस्सार तत्वको परिवर्तनलाई टेवा दिने गरेका छन्। सामान्य शारीरिक अवस्थामा उक्त तीन किसिमका वस्तुहरुका बीच एकले अर्कामाथि निर्भर र नियन्त्रण गर्दै सामन्जस्य र सन्तुलन कायम राख्ने गरेका छन्। ती तीन किसिमका वस्तुहरु मध्ये कुनै वस्तु केही कारणले गर्दा निकै जल्दोबल्दो वा ह्रासको अवस्थामा परेकोमा शरीरमा वायु विकार सम्बन्धी रोग, पित्त सम्बन्धी रोग र नून सम्बन्धी रोग पैदा हुने निकै सम्भावना हुन्छ। ती रोगको उपचार गर्दा उक्त तीन किसिमका वस्तुहरुलाई तारतम्य मिलाएर तिनलाई सामन्जस्यताको अवस्थामा पुर्याउनु पर्छ।
यी तीनवटा कारक तत्व मध्ये "लुंग"अर्थात वायु मानिसको शारीरिक क्रियाकलाप जारी राख्नका लागि एक प्रेरक शक्ति हो। त्यसको गुण चीनको हान् जातिको परम्परागत चिकित्सा शास्त्रमा भनिएको हावा वा वायु जस्तो छ। तर त्यसको अर्थ हान् जातिको परम्परागत चिकित्सा शास्त्रमा भनिएको हावा वा वायुभन्दा अरु विस्तृत रहेको छ। "ठ्र पा" भनेको पित्त वा ताप हो। ताप शक्ति उत्पन्न हुने, जीवको तापक्रम कायम राख्ने, पाचन थैलीको क्षमतालाई बढाउने, अनुहारमा चहक बढाउने, आँट बढाउने र बुद्धि बढाउने क्षमता यसको रहेको छ। "फै कन्" लाई हान् जातिको भाषामा अनुवाद गर्दा र्याल वा पानी हुनआउँछ। हान् जातिको चिकित्सा शास्त्र अनुसार यो तत्व मुखमा आउने र्याल वा थुक बराबर रहेको छ। यो तत्व र मानिसको जीवभित्रको विभिन्न तरल पदार्थका बीच अगाध सम्बन्ध कायमै राखिएको छ।
रोग उत्पन्न हुने शारीरिक कारणका सम्बन्धमा तिब्बती चिकित्सा शास्त्र अनुसार "लुंग ", "ठ्र पा", "फै कन् " गरी तीन किसिमका तत्वका बीच असन्तुलन देखापर्दछ। यसले गर्दा जीवभित्रको यथार्थ वायु विकृत भएर शारीरिक आरोग्यमा हानी पुग्दछ। तसर्थ रोगको उपचार गर्दा ती तीन किसिमका तत्वको जल्दो-बल्दो स्थिति र पतनशील स्थितिमा तारतम्य मिलाएर तिनलाई सन्तुलित पार्नुपर्छ।
