नेपाली सेना दिवसको दोस्रो भाग

     नेपाली सेनाले देशको रक्षाको जिम्मेवारी लिनुका साथै हाल देशको विकास निर्माण लगायत कल्याणकारी कार्यहरुमा पनि लगाएको छ। साथै देशको राज्य व्यवस्था अनुकुल आफूलाई राष्ट्रको पहरेदारको रुपमा उभ्याउने प्रयत्न पनि गर्दै आएको छ।

     नेपाली सेनाले अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति स्थापनामा पनि सन्तोषजनक संलग्नता देखाउँदै आएको छ। संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय शान्ति स्थापना मिसनमा लामो सहकार्य गरेको नेपाली सेनाले पाँच सैनिक पर्यवेक्षकको मध्यपूर्वको लेवनानबाट सुरु गरेको थियो। त्यस्तै पहिलो शान्ति सैनिक टोलीको रूपमा 1974 मा इजिप्टको सिन्हाइमा पुरानो गोरख गणको तैनाथीपछि सुरूवात भएको हो। नेपालले राष्ट्रसंघको शान्ति सेनामा भाग लिन थालेको आधा शताब्दी भन्दा बढी भैसकेको छ। पुगनपुग पैंसठ्ठी 65 हजार नेपाली सैनिकले राष्ट्रसंघीय अभियानमा सेवा दिएकोमा शान्ति स्थापनार्थ संयुक्त राष्ट्रसंघिय मिसन उल्लेखनीय छ। नेपाली सेनाले फोर्सकमान्डर, बिशेष सैनिक अधिकृत तथा सैनिक पर्यवेक्षकका महत्वपूर्ण भुमिका निर्वाह गरेको छ।

     अत्यन्त कठिन वा विकट अवस्थामा पनि शान्ति स्थापनार्थ खेलेको भूमिकामध्ये अफ्रिकी देशहरूको अमनचयन कायम गर्न तथा स्थानीयस्तरमा पुर्याएको योगदानप्रति नेपाली सेनाको अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा पनि प्रशंसा हुने गरेको छ। विभिन्न मिसनमा गरी 50 भन्दा बढी अंगभंग भएका छन्।

     नेपाली सेनाले राष्ट्रसंघीय शान्ति मिसनमध्ये मुख्यतया संयुक्त राष्ट्रसंघ लेवनानका लागि अन्तरिम फोर्स, राष्ट्रसंघीय सुरक्षा फोर्स, यु एन अपरेसन मिसन सोमालिया , यूनाइटेड नेसन मिसन हाइटी,सियोरालियोन, सुडान कंगो, रूवान्डा आदि रहेका छन्।

     नेपाली सेनाका सर्बोच्च कमान्डरलाई परमाधिपति भनिन्छ। नेपालको अन्तरिम अन्तरिम संविधान 2063 अनुसार गणतन्त्र नेपालका रास्ट्रपति नेपाली सेनाको परमाधिपति रहने व्यवस्था छ। यो ब्यबस्था सन 2007 को मे महिनाबाट कायम गरिएको थियो। सैन्य संरचना अनुसार "ग्रान्ड" "कमान्डर इन चिफ पछि प्रधान सेनापति: अर्थात् "मुख्य जर्नेल" चिफ अफ आर्मी स्टाफ रहने गर्दछन्। त्यस्तै रथी उपरथी, सहायक रथी, महासेनानी, प्रमूख सेनानी, सेनानी, सह-सेनानी, उपसेनानी, सहायक सेनानी, प्रमूख सुवेदार, सुबेदार, जमदार, हुद्दा, अमल्दार, प्युठ, सिपाही रहन्छन्।

     गोर्खालीः नेपाली सेनासँग जोडिएको उपनाम भन्दा फरक नपर्ला। अझै पनि कुनै नेपालीले आफूलाई बहादुर भएको सुझाउन चाह्यो भने गोर्खाली भन्ने गर्दछ। त्यति मात्रै नभएर अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा द गुर्खाजको नाम पनि नेपाली सेनाको वीरतालाई प्रष्ट्याउने एक उपनाम हो। खासगरी अंग्रेज नेपाल युद्धपछि प्रभावित भएको बेलायतले नेपालीलाई बेलायती सेनामा भर्ना लिन थालेको थियो। अझै पनि पनि बेलायती तथा भारतीय सेनामा उल्लेख्य संख्यामा गोर्खाली सेना रहेका छन्। बहादुरीको प्रतीक अर्थात् खुकुरी नचाउने कलाले पनि गोर्खालीको ख्याति छ।

     एक निर्दोष चस्माले हेर्ने हो भने नेपाली सेनाले विभिन्न कालखण्डमा आफ्नो ज्यान अर्पण गर्दै स्वाभिमानी नेपालको स्थापना गरेकोमा दुईमत छैन। सेनाकै बलमा कुनै बेला नेपालको आकार पूर्वमा टिष्टा नदिदेखि पश्चिममा कांगडासम्म फैलिएको थियो। यस अभियानका दौरान हज्जारौ वीर सैनिकले राष्ट्रको लागि प्राण आहूति गरेका छन्। आजको सिङ्गो नेपाल स्थापनामा सेनाले गरेको योगदान स्वरुप हरेक नेपालीको छाती गर्वले फैलिने अवसर पाएको छ। त्यो पृथ्वीनारायण वा नेपाली सेनाको मात्र नभएर आम नेपालीको कमाई थियो।

     त्यस्तै पटक पटक नेपालमाथि बाह्य आक्रमण हुँदा जोगाउने कुनै शक्ति थियो भने सेना नै थियो। बंगालको नवाव मीरकासीमले मकवानपूरमा गरेको आक्रमण, अंग्रेज क्याप्टेन किनलकले गरेको सैनिक अभियान, तिब्बत र चीन मिली गरेको आक्रमण तथा अंग्रेजले गरेको युद्धहरुको प्रतिकारमा नेपाली सेनाले आफ्नो प्राण अर्पेर राष्ट्रिय अस्मिता जोगाएको इतिहास छ।

     अनेक उतारचढावका बाबजुद नेपाली सेना आजको गणतान्त्रिक प्रक्रियासम्म आइपुगेको छ। आन्तरिक युद्ध विश्वयुद्ध अन्तराष्ट्रिय शान्ति स्थापना लगायतका जिम्मेवारीदेखि लिएर विकास निर्माणको क्षेत्रमा पनि सेनाको प्रयास प्रशंसायोग्य छ। अनि देशको प्राकृतिक सम्पदा जोगाउन वन्यजन्तु, निकूञ्ज, आरक्ष, पानीको श्रोत संरक्षणमा मात्रै नभएर आपत्तिविपत्तिमा पनि उल्लेखनीय योगदानमा लागेको देखिन्छ। यद्यपि कतिपय राजनीतिक आँखामा त्यो झिनोमसिनो काम लाग्न सक्छ त्यो आआफ्नो हेर्ने दृष्टिकोण नै हो। नेपाली सेनाको सांस्कृतिक परम्परा संरक्षणमा पनि साथ दिएको छ। इतिहासकालदेखि हालसम्म सेनाले फूलपाती, शिवरात्री, घोडेजात्रा, वसन्त श्रवण जस्ता राष्ट्रिय पर्व मनाउँदै आएको छ भने हरेक सैनिक अंगमा आ-आफ्नो निशानको पूजा, हरेक महिना सत्य नारायणको पूजा, हरेक दिन स्थानीय देवी देवताको पूजा, स्वस्थानीको पूजा तथा दशैं चाडलाई धार्मिक विधि अनूसार मान्दै आएको छ । गढी/किल्ला र त्यसभित्र रहेका विभिन्न घर, देवी देवता स्थलहरु देशकै वास्तुकला र धार्मिक सम्पदा पनि बनाएको छ। यद्यपि यस विषयलाई लिएर अनेकन् टिकाटिप्पणी पनि हुने गरेका छन्।

     विगतमा नेपाली सेनाले विभिन्न काल खण्ड पार गरेको छ। आधुनिक काल पछ्याउँदा पनि नेपालको राजनैतिक अस्थिरतामा प्रतिकूलताबाट निकास दिनमा संयमपूर्ण योगदान गरेको छ। सेना राज्य सरकारको मातहतमा रहने एक निकास भएकाले हरेक घडिमा संवैधानिक मालिकको सोझो गर्ने गर्दछ। आफन्तवाद र नातावाद वा राजनैतिक गन्ध आउने काम नगरेको यस क्षेत्रका मानिसहरुको दावी रहँदै आएको छ। राजनीतिक उतारचढावका बेला स्वार्थपूर्तिका लागि सैन्य प्रयोग भएपनि सेनाद्वारा कुनै कू गरिएको इतिहास नेपालमा छैन।

     मुलुकमा आएको गणतान्त्रिक लोकतान्त्रिक परिवर्तनसँगै नेपाली सेनाको पनि लोकतान्त्रिकरणको मुद्धा उठेको छ। सोही बमोजिम परिवर्तन पनि गर्दै लगिएको छ। जनताको स्याबासीद्वारा नै सेनाको मनोबल हुने भएकाले कमजोरीलाई सच्याउनु र समयानुकुल परिवर्तित हुँदै जानु नै उत्तम हुने विज्ञहरुको सल्लाह छ। योग्यता पूगेका सबै जातजाति र बर्ग अटाउन सक्ने र सबै नेपालीको साझा फूलवारी बन्न सक्ने हो भने नेपाली सेनाले आफ्नो लामो इतिहास र वर्चस्व कायम राख्नेमा दुईमत नहोला।

श्रोतः विभिन्न अनलाईन तथा लेखहरु