दुलर्भ वन्यजन्तुको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नियन्त्रणसम्बन्धी महासन्धि साइटिस सन् 1973 मा नेपालले हस्ताक्षर गरेको छ। जैविक विविधताको ऐतिहासिक सम्मेलन मानिएको सन् 1992 मा ब्राजिलको रियो सम्मेलनमा पक्ष राष्ट्र भैसकेको छ। नेपाल सन् 1971 मा इरानको रामसारमा सम्पन्न सम्मेलनको घोषणामा समेत सही गरेको छ।
नेपालमा हालसम्म 9 राष्ट्रिय निकुञ्ज, 3 वन्यजन्तु आरक्ष, 1 सिकार आरक्ष, 3 संरक्षण क्षेत्र र 8 वटा मध्यवर्ती क्षेत्र गरी कुल 28 हजार 2 सय 85 दशमलव 5 वर्गकिलोमिटर संरक्षित क्षेत्र छ जुन नेपालको कुल क्षेत्रफलको 19 दशमलव 21 प्रतिशत हुन आउँछ।
चोरी सिकार र व्यापार रोक्ने हो भने नेपाल बन्यजन्तुको लागि नेपालले धेरै राम्रो गर्न सक्छ। 'नेपालमा बन्यजन्तु संरक्षणको राम्रो अवस्था छ र समस्या उत्तिकै छन्।
जलवायु परिवर्तनको विषयले संसारलाई चिन्तित बनाएको छ। नेपालमा विशेषगरी जलवायु परिवर्तनको असर हिमाली क्षेत्रका हिम चितुवाका साथै तराईको जंगलमा पाइने वनस्पति, वन्यजन्तु बाघसम्मलाई परेको छ। मानव आफैंमा स्वार्थी प्राणी भएकाले आफ्नै असरको विषयमा मात्रै केन्द्रित भएको हो जबकी यसको प्रभाव कहाँ कति परेको छ भन्ने सूक्ष्म अध्ययन भएको देखिन्न।
जलवायु परिवर्तनका कारण वन्यजन्तुमा परेको असरलाई नियाल्दै वन्यजन्तुको नयाँ बासस्थानको खोजी गर्नु अत्यावश्यक भैसकेको छ। समुद्री सतह र हिमालमा पाइने वन्यजन्तु तथा वनस्पतिलगायतका सजीव प्राणीहरूको अस्तित्व संकटमा परेको छ। नेपालका निकुञ्जको सबै बासस्थान वन्यजन्तु अनुकुल छ छैन भन्ने पनि अनुसन्धान गर्दै जानुपर्छ।
नेपालमा बन्यजन्तु संरक्षणमा मात्रै पनि होइन कुनै पनि राष्ट्रिय हितका क्षेत्रमा अध्ययनकर्ताको अभाव खड्किंदै गएको छ। अचेक हरेक आमाबुबाले आफ्ना सन्तानलाई डाक्टर इन्जिनियर पत्रकार राजनीतिज्ञ बनाउने र राम्रो आयश्रोत भएको पेशा रोजाउने गरेको देखिन्छ। त्यस हिसाबले भविष्यमा यस क्षेत्रमा मानिसको आकर्षण र विज्ञको सहभागिता कम हुने देखिन्छ। वन्यजन्तु संरक्षणको क्षेत्रमा नयाँ पुस्ताको उत्साह र प्रतिबद्धता देखिंदैन। अचेल युवाहरु डिस्को डान्स र मदिरालय भ्रमण गरेर रमाउँछन् बन्यजन्तु क्षेत्रहरू घुमेर तिनको अवस्था रहनसहन र आम्दानीका कुनै श्रोत फेला पर्छ कि भन्नेतर्फ चासो जान सकेको छैन।
अर्को कुरा नेपालका संचारमाध्यमहरुले पनि वन्यजन्तुको विषयलाई त्यति वास्ता गरेको देखिंदैन। हुन त देशमा जुन कुराको विपत्ति चलिरहेको हुन्छ त्यही कुरामा मिडिया आकर्षित हुन अस्वाभाविक होइन तर नेपालको सन्दर्भमा राजनीति नै सदावहार विपत्तिको विषय हुने गरेकाले मिडियाको चासो त्यतैतिर केन्द्रित हुने गरेको छ। हाल देशमा सामुदायिक रेडियोहरुको स्थापनाले समुदायका चासोका विषयलाई समेट्नेक्रममा यस विषयलाई सामान्य प्राथमिकता दिएको पाइन्छ।
नेपालको पाठ्यक्रममा पनि वन्यजन्तु संरक्षणको विषयलाई त्यति समेटेको पाइँदैन। कुनै जनावरको चित्र वा सामान्य निबन्ध समावेश भएपनि वृहत् रुपमा विद्यार्थीले आफ्नो चेतनाको स्तरबाट के कति गर्न सक्छ भन्नेतर्फ हेक्का राखिएको छैन। विद्यार्थीका माध्यमबाट यस क्षेत्रको रुपान्तरणका लागि कस्तो योगदान निकाल्न सकिएला भन्नेतर्फ सोचेको देखिंदैन। पाठ्यक्रममा कुनै वन्यजन्तुको विषय समेट्नुको अर्थ विद्यार्थीलाई परीक्षामा नम्बर हासिल गराउनका लागि मात्रै होइन बरु अतिरिक्त क्रियाकलापद्वारा व्यवाहारिक उपलब्धि निकाल्ने भन्नेतर्फ पहल भएको छैन।
विगत 30 वर्षमा मात्र जमिनमा बस्ने वन्यजन्तुको संख्या 25 प्रतिशतले घटेको छ। सामुद्रिक जीवको संख्या 25 प्रतिशतले घटेको छ भने नदीनाला लगायतका जलचर जीवको संख्यामा 29 प्रतिशतले कमी आएको छ। लन्डनस्थित जुलोजिकल सोसाइटीले मानवीय क्रियाकलापका कारण प्रत्येक वर्ष एक प्रतिशत वन्यजन्तु नासिने गरेको जनाएको छ। अफ्रिकन एन्टिलोप, डल्फिन, सार्क माछा, एसियाली गिद्धजस्ता जीव लोप हुने चरणमा छन्। सोसाइटीले डाइक्लोफिनाक नामक विषादीको प्रयोग नरोकिए आगामी 10 वर्षमा एसियाली गिद्ध पूरै लोप हुने चेतावनी दिएको छ। संसारमा करिब 23 थरीका गिद्धका प्रजाति पाइन्छन्।
विश्वमा हालसम्म पन्ध्र परिवार अन्तर्गत करिब 2 हजार 9 सय प्रजातिका सर्प पाइएका छन्। पछिल्ला 50 वर्षमा चीनमा रातो पाण्डाको संख्या 40 प्रतिशतले घटेको र 32 प्रजातिका शंखेकीरा पनि लोपोन्मुख भएको एक तथ्यांकले देखाएको छ। पेट्रोलियम तेलयुक्त पानी पिएकै कारण हरेक वर्ष 50 हजारदेखि 2 लाख 50 हजार चरा मर्ने गरेको कुरा इकोलोजी सोसाइटी भारतको तथ्यांकमा उल्लेख छ। जलवायुको परिवर्तन तथा वातावरण प्रदूषणका कारण 1 हजार 2 सयभन्दा बढी चराका प्रजाति संकटापन्न अवस्थामा पुगेको एक सर्वेक्षणले देखाएको छ।
मानिस विवेकशील प्राणी भएकाले जलवायु परिवर्तनको असरबाट जोगिन अनेक कदम चाल्न सक्छ तर अवोध वन्यजन्तुको जीवन संरक्षणका लागि पनि केही गर्ने प्रतिवद्धता जनाउनुपर्दछ। यसैबाट विश्व वन्यजीवन मनाउनुको सार्थकता झल्किन सक्छ।
