नेपालका विभिन्न सम्पदाबारे चर्चा

     युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्रमा नेपालका विभिन्न सम्पदा (सांस्कृतिक र प्राकृतिक)लाई सूचीकृत गरिएका छन्। सांस्कृतिक सम्पदाअन्तर्गत काठमाडौँ उपत्यकाभित्रका सात स्मारक क्षेत्र(तीन वटा ऐतिहासिक दरवार, दुई वटा बौद्ध स्तुप र दुई वटा हिन्दू मन्दिर स्मारक) र लुम्बिनी तथा प्राकृतिक सम्पदा अन्तर्गत चितवन र सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज रहेका छन्। उपत्यकाका ती सम्पदालाई सन् १९७९मा युनेस्कोले विश्व सम्पदा क्षेत्रमा सूचीकृत गरेको थियो। आजको समय चक्रमा हामी लुम्बिनी तथा प्राकृतिक सम्पदा अन्तर्गत चितवन र सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जका बारेमा चर्चा गर्दैछौं।

     लुम्बिनी- ईशापूर्व 623 मा बुद्ध जन्मिएको स्थल। काठमाडौंबाट करिब तीन सय किलोमिटर दक्षिण-पश्चिममा अवस्थित लुम्बिनीका प्रमुख सम्पदामा मायादेवी मन्दिर, अशोक स्तम्भ, शाक्य पुष्करिणी तलाउ आदि रहेका छन्। यहाँ विभिन्न मित्रराष्ट्रले बौद्ध स्तूप निर्माण गरेका छन्, यहाँ सङ्ग्रहालय र अनुसन्धान केन्द्र पनि रहेको छ।

     मौर्य सम्राट अशोकले 249 लुम्बिनीको ऐतिहासिक भ्रमण गरेपछि यहाँ बुद्ध जन्मेका भन्ने शब्द उल्लेखित हिदः बुधे जाते शाक्यमुनिः भन्ने स्तम्भ खडा गराए। त्यसपछि उनले बुद्धको पञ्चांग भएको रुखको पूजा गर्नुका साथै स्नानागार र अन्य ऐतिहासिक सेरोफेरोहरु जस्तै कपिलवस्तु रामग्राम र निग्लीहवाको पनि तीर्थाटन गरे। त्यसपछि तीनजना चिनियाँ यात्रीले पालैपालो त्यसक्षेत्रको भ्रमण गरे। ह्वेन साँगले यात्रा विवरणमा अशोक स्तम्भ र घोडाको आकृतिको विस्तृत विवरण उल्लेख गरेका छन्।

     कर्णालीका राजा रिपु मल्लले 1312 मा अशोकस्तम्भको उत्खनन् गराएर अस्तित्व जगाएको प्रमाण भेटिन्छ।

     चौधौं शताब्दीपछि यो क्षेत्र ओझेलमा परेको देखिन्छ। विर्सिइएको, उपेक्षा गरिएको वा जंगली झाडीको गहिरो अँध्यारोमा डुब्यो। करीब छ सय वर्ष यो क्षेत्र विस्मरणमा पर्‍यो। त्यसपछि लुम्बिनी नाम अपभ्रंश हुँदै रुम्मिन्देई र हालको रुपन्देहीमा परिणत हुनपुग्यो। अहिले नेपालका पचहत्तर जिल्लामध्ये एउटा नाम रुपन्देही हो।

     1856 मा जनरल खड्गशमशेर राणा र डाक्टर अलोइस् फूहररसँग मिलेर अशोकस्तम्भ पत्ता लगाए। 1930 मा केशर शमशेर जंगबहादुर राणाले लुम्बिनीको वृहत् रुपमा उत्खनन गराए। यो उत्खननपछि सिद्धार्थको प‌ञ्चाङ्ग रुख स्वर्ण मञ्जुषा जलेकोव मानिसको हस्थीहाड पक्की माटोबाट निर्मित बोधिसत्वको आकृति निशाना जनाउने पत्थर पनि भेटियो।

     1956 मा दोश्रो विश्व बौद्ध सम्मेलनका दौरान तत्कालीन राजा महेन्द्रले लुम्बिनी भ्रमण गरेर यसमा जीर्णौद्धार गर्नुपर्ने औंल्याएका थिए। त्यसअघि राष्ट्रसंघका तत्लकालीन महासचिव उ थान्तले भ्रमण गरेपछि आधुनिक लुम्बिनीका लागि कोशेढुंगा सावित भयो। उनले अन्तर्राष्ट्रिय तीर्थस्थल तथा पर्यटकीय क्षेत्रको रुपमा विकसित गर्ने अभिलाषा प्रकट गरे।

     1970 मा जापानका विद्वान प्रोफेसर केन्जो टांगेले लुम्बिनीको वृहत् योजना बनाउने जिम्मा पाए। जसलाई नेपालको सरकारले 1978 मा अनुमोदन गरेको थियो। 1985 मा लुम्बिनी विकास कोष स्थापना भयो। यसले सम्पूर्ण रुपमा लुम्बिनीको विकास परियोजना तथा व्यवस्थापनको जिम्मेवारी लिंदै आएको छ।

     सिद्धार्थको जन्मभूमि लुम्बिनीग्रामदेखि मावलीसम्मको दूरी करीब 55 किलोमिटरको छ। भगवान गौतम बुद्धका नामसँग जोडिएका नेपालका विभिन्न क्षेत्रहरु छन्। लुम्बिनी ग्रामबाहेक तिलौराकोट，लुम्बिनी र देवदह，रामग्राम，कपिलवस्तु आदि क्षेत्रहरु पर्दछन्।

     लुम्बिनी त्यस्तो ठाउँ हो जहाँ सिद्धार्थले जन्मनेवित्तिकै सात पाइला हिंडेका थिए। अंग्रेजी तिथि अनुसार ईशापूर्व छ सय तेईसको मे महिनामा सिद्धार्थलाई जन्म दिएपछि मायादेवीले स्नान गरेको पुष्करिणी तलाउलाई वृक्षहरुले घेरेर राखेका छन्। लुम्बिनी बगैंचा 1 गुणा 3 वर्ग माइल अर्थात् 2.56 वर्ग किलोमिटरको छ। लुम्बिनी परिपथ यात्रा तिलौराकोटबाट सुरु भै कुदान,गोटीहवा,निग्लीहवा,सगरहवा,अरौराकोट,देवदह र रामग्राममा पुगेर टुंगिन्छ। यसै सेरोफेरोमा रहेर बुद्धको जीवनका घटनाक्रम बोधिसत्व र बुद्धको परिनिर्वाण जस्ता कुराहरु पाइन्छ। त्यहाँ 62 वटा पुरातात्विक स्थानहरु अस्तव्यस्त अवस्थामा लुम्बिनी बगै‌चाको सेरोफेरोमा देख्न सकिन्छ।

     अव प्राकृतिक सम्पदा अन्तर्गत चितवन र सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जबारे जानकारी

     चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज- सन् 1973मा स्थापित यो निकुञ्जमा वन्यजन्तु तथा सयौँ प्रजातिका वनस्पतिको अवलोकन गर्न सकिन्छ। तराईको समथर मैदानमा रहेको यो राष्ट्रिय निकुञ्ज नेपालकै पहिलो राष्ट्रिय निकुञ्ज हो, 932 वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको यो निकुञ्ज एसियाकै संरक्षित क्षेत्रमध्ये एकको रूपमा रहेको छ, वनस्पति तथा वन्यजन्तुका निकै सम्पन्न चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज पाटेबाघ, एक सिङ्गे गैंडा, घडियाल गोही आदि जस्ता दुर्लभ जनावरको महìवपूर्ण वासस्थलको रूपमा रहेको छ,चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज (चि.रा.नि.) नेपालको सबैभन्दा पुरानो राष्ट्रिय निकुञ्ज हो जसको क्षेत्रफल 932 बर्ग कि.मी. छ। योइ.सं. 1973मा स्थापना गरिएको हो। यसलाई 1984मा बिश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरियो। चि.रा.नि. नेपालको मध्य तराईमा अवस्थित छ जुन जैविक विविधताको लागि धनी छ। यो निकुञ्ज विशेष गरेर एक सिंगे गैंडा र पाटे बाघको लागि प्रख्यात छ।

     यस निकुञ्जमा 43 प्रजातिका स्तानधारी प्राणी, 450 प्रजातीका चराचुरूङ्गी र 45 प्रजातीका जलथलचर तथा घस्रने प्राणीहरू पाइन्छन्। यहाँ पाईने प्रमुख स्तनधारी प्राणीहरूमा मृग, चित्तल, बाँदर तथा लंगूर बाँदर आदि पर्दछन्।

     इ.सं. 1951 सम्म चितवन उपत्यका तत्कालिन शासकहरूका बिचमा शिकार खेल्नको लागि निकै प्रचलित थियो। जसले पछि गएर चि.रा.नि.को रूप लियो। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको मुख्य द्धार नजीकैको शहर भरतपुर बाट 10 कि मीको दुरीमा रहेको छ। यो निकुन्जको भ्रमण गर्न सडकमार्ग हुदै भरतपुर भएर टाडी बाट भित्र पस्दै जान सकिन्छ भने भरतपुर विमानस्थलमा दैनिक उडान उपलब्ध छन्।

     सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज- सन् १९७६मा स्थापित पूर्वी नेपालको सगरमाथा अञ्चलको सोलुखुम्बु जिल्लामा रहेको यस निकुञ्ज क्षेत्रमा विश्वकै सर्वाच्च शिखर सगरमाथा पनि छ। यसै निकुञ्जभित्र छ हजार मिटरभन्दा अग्ला ल्होत्से, नुप्से, चो ओयु, ल्होत्सेसार, पुमोरी, आमादब्लम, थामसेर्कु जस्ता हिम चुचुराहरू पर्दछन्, कस्तुरी मृग, हिमाली भालु, थार, घोरल, झारल आदि यहाँका मुख्य वन्यजन्तु हुन्,

     सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज पूर्वी नेपालको सोलुखुम्बु जिल्लाको उत्तरी भागमा छ जसले सगरमाथा, ल्होत्से, नुप्त्से, चो यु, आमादब्लमहिमालहरू तथा यस वरिपरिको क्षेत्रको ओगटेको छ। यसको क्षेत्रफल 1148 वर्ग कि.मि.छ। यो इ.सं. १९७६मा स्थापना गरिएको हो। यस निकुञ्ज क्षेत्रलाई इ.सं. 1179 देखि विश्व सम्पदा सूचीमा सूचिकृत गरिएको छ। यो निकुञ्ज 1800 मि. देखि 4048 मि. सम्मको उचाईमा रहेको छ। यहाँ कस्तुरी मृग, थार, घोरल, लङ्गूर बाँदर आदि पाइन्छन्। यो क्षेत्रभित्र बसोबास गर्ने मानिसहरूको सङ्ख्या करिब 3000 छ। जसमा मुख्य रूपले शेर्पा जातीको मानिसहरुको बसोवास रहेको छ। यहाँको मुख्य बसोबास क्षेत्रहरू नाम्चे बजार, खुम्जुङ, थामे, थेङ्बोचे, स्याङ्बोचे आदि हुन्।