छिमेकी तथा दातृ मुलुकहरूले भूकम्पबाट ध्वस्त भएका पुरातात्विक सम्पदा पुनःनिर्माण गरिदिने प्रस्ताव गरेका छन् । श्रीलंका, चीन, भारत र जर्मनीले आ-आफ्ना तर्फबाट पुरातात्विक महत्वका मठमन्दिर, दरबार, गुम्बा लगायतका सम्पदा पुनर्निर्माण गर्न सरकारसमक्ष प्रस्ताव राखेका हुन्।
पुरातत्व विभागका महानिर्देशक भेषनारायण दाहालका अनुसार श्रीलंका सरकारले ललितपुरको बुङमति, रातो मच्छिन्द्रनाथको मन्दिर र स्वयम्भूस्थित आनन्दकुटी बिहार बनाइदिने प्रस्ताव गरेको छ। चीनले बसन्तपुर क्षेत्रको नौ तले दरबार र नुवाकोटको सात तले दरबार तथा त्यस क्षेत्रका स्मारकलाई पुनर्निर्माण र संरक्षण गरिदिने जनाएको छ। भारत सरकारले भने खोकना, बुङमती, साँखु, स्वयम्भू क्षेत्र, बसन्तपुर क्षेत्र, गोरखा, नुवाकोट, रसुवा, मनाङ र मुस्ताङका गुम्बाको पुननिर्माण र संरक्षण गरिदिने प्रस्ताव पत्र पठाइसकेको छ। जर्मन सरकारको सहयोग संस्था जीआईजेडले भक्तपुरका क्षतिग्रस्त सम्पदा पुननिर्माण गर्न भक्तपुर नगरपालिकासँग मिलेर काम गर्ने तयारी गरिरहेको छ। सबै क्षेत्रमा पुरातत्व विभागले दिएको निर्देशिका र डिजाइन अनुसार संरक्षण र पुननिर्माणको काम अघि बढाइने इकान्तिपुर अनलाईनले लेखेको छ। क्षति र योजना अध्ययनमा दुई कमिटी विभागले पुरातात्विक सम्पदाको क्षति र पुननिर्माण कसरी गर्ने भन्ने तय गर्न विज्ञहरुको दुई टोली गठन गरेको छ।
भूकम्पका कारण 20 जिल्लाका 7 सय 50 सम्पदा क्षेत्रमा असर परेका छन्। त्यस मध्ये 1 सय 33 सम्पदा पूर्ण रूपमा क्षति भएका छन् भने 6 सय 21 मा आशिंक र सामान्य क्षति भएका छन्। तीमध्ये विश्वसम्पदा सुचीमा परेका उपत्यकाका 7 सम्पदामा बढी क्षति भएको छ। युनेस्कोले सन् 1979 मा उपत्यकाका 7 वटा सम्पदा क्षेत्रलाई विश्वसम्पदा सुचीमा राखेको थियो । त्यस मध्ये 4 धार्मिक -पशुपतिनाथ मन्दिर, बौद्धनाथ स्तुप, स्वयम्भूनाथ स्तुप र चाँगुनारायण मन्दिर) र सास्कृतिकतर्फ 3 दरबार क्षेत्र (हनुमानढोका, पाटन र भक्तपुर) छन् ।
यसैबीच विभागले 5 वर्ष भित्रमा विश्वसम्पदा सुचीमा परेका 7 सम्पदाको पुननिर्माणको 90 प्रतिशत काम सक्ने लक्ष्य राखेको छ । बहुवर्षीय ठेक्का पद्धतिमा काम अघि बढाउने र केहि क्षेत्रको दसैं अघि नै बोलपत्र आह्वान गरिने महानिर्देशक दाहालले जानकारी दिनुभयो। उहाँले दक्ष जनशक्तिका लागि भक्तपुरस्थित ख्वप कलेजले अहिले सम्म साढे 3 सय भन्दा बढी डकर्मीलाई तालिम दिइसकेको उल्लेख गर्दै उनीहरूलाई नै पुननिर्माणमा प्रयोग गरिने बताउनुभयो। थप जनशक्तिका लागि यो वर्ष डकर्मी र सिकर्मीलाई पनि तालिम दिने योजना विभागको छ।
विभागले मुर्ति निर्माणका लागि पाटनको भिन्छेबहाल, भक्तपुर, बनेपामा भएका मुर्तिकार र उनीहरूको समुदायसँग सम्पर्क गरिसकेको छ। आवश्यक काठका लागि वन मन्त्रालयसंग सम्झौता गरेर तराईमा लडेर रहेका काठ प्रयोग गर्ने लक्ष्य रहेको महानिर्देशक दाहालले जानकारी दिनुभयो। टिम्बर कर्पोरेसन अफ नेपाल -टीसीएन) ले विभागलाई काठ उपलब्ध गराउन मुख्य भूमिका निर्वाह गर्नेछ।
पुरातत्व भवनको निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने विभिन्न खालका इँटा दती अप्पा, महा अप्पा, कु अप्पा जस्ता इँटा उत्पादन गर्नर् व्यवसायीसँग विभागले काम अघि बढाइसकेको छ। 'मुलुकका विभिन्न इँटा भट्टाले एक वर्षमा लगभग 7 लाख इट्टा तयार गर्ने वचन दिएका छन्,' दाहालले भन्नुभयो। विभागले आवश्यक पर्ने करिब 50 आर्किटेक्ट इन्जिनियर र करिब 25 सिभिल इन्जिनियरका लागि पनि अस्थायी दरबन्दी खडा गरेर काम गर्ने बताउनुभयो।
