भूकम्पले क्षतिग्रस्त विश्व सम्पदामा सूचीकृत चाँगुनारायण मन्दिरको जीर्णोद्धार सुरु भएको छ। भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण (पीडीएनए) अन्तर्गत विनियोजित बजेटबाट क्षतिग्रस्त मन्दिरको जीर्णोद्धारको सुरु भएको स्मारक संरक्षण तथा दरबार हेरचाह कार्यालय (पुरातत्त्व विभाग) भक्तपुरले जनाएको कान्तिपुर अनलाइनले लेखेको छ। वरिष्ठ इन्जिनियर ओम धरानन्द राजोपाध्याय र स्ट्रकचरल इन्जिनियर छविराज घिमिरेको निरीक्षण प्रतिवेदनअनुसार भूकम्पले मन्दिरको माथिल्लो छानाको उत्तर–पश्चिमको मुठल 8 इन्च ढल्केको र माथिल्लो तलाको गारो 6 फिट उचाइमा 3 इन्चसम्मको पलम्प आउट भएको छ। प्रतिवेदनका आधारमा स्ट्रकचरल विशेषज्ञ पुरुषोत्तम डंगोल तथा डिजाइन इन्जिनियर सम्पत घिमिरेको अध्ययनअनुरूप मन्दिरको पहिलो छानाको नागोलसम्म भत्काइ मन्दिर संरक्षण एवं जीर्णोद्धार गर्नुपर्नेछ।
मन्दिरभित्रको पहिलो प्रदक्षिणा, गर्भको प्रदक्षिणा र पहिलो तलाको भण्डारमा रहेको ऐतिहासिक पुरातात्त्विक बहुमूल्य वस्तु निकालेर भण्डारण गरेपछि मात्र जीर्णोद्धारका लागि भत्काउन सुरु गरिएको इन्जिनियर मोहनकृष्ण श्रेष्ठले बताउनुभयो। मन्दिरको माथिल्लो र तल्लो तलामा लिच्छविकालीन सिक्का (चाँदी, फलाम, पित्तल) मूर्ति (लक्ष्मी, नारायण, गरुढ, लक्ष्मीनारायण, हरिहर, अर्धनारीश्वर, गरुढनारायण, गणेश, भैरव, दात्ताका मूर्ति), हातहतियार (तामा, पित्तल, ढलौटका खुकुरी, तरबार, बन्चरो, तीर, भाला, चुलेसी), गरगहना (सुनका औंठीलगायत), पुराना भाँडाकुँडा (अन्टी, पानस, दियो, कलश, दैनिक प्रयोगमा आउने सामग्री), लिच्छविकालीन कुटो, कोदालीलगायत पुरातात्त्विक सामग्री भण्डारणबाट निकालेर अस्थायी भवन निर्माण गरी पुन: भण्डारण गरेको पुरातत्त्व विभाग प्रमुख मंगला प्रधानले बताउनुभयो। कतिपय सामग्रीहरू हेर्नै बाँकी छन्। 5 सय स्क्वायर फिटको अस्थायी भवन निर्माण गरी मन्दिरभित्रको पुरातात्त्विक सामग्री भण्डारण गरिसकेको छ।
मन्दिर आफैंमा भण्डार भएकाले यहाँका बहुमूल्य पुरातात्त्विक सामग्रीको छुट्टै संग्रहालय स्थापना गर्न आवश्यक रहेको पुरातत्त्व विभागले जनाएको छ। 'चाँगुनारायण मन्दिरको ऐतिहासिक महत्त्वका वस्तुहरूलाई मात्र संग्रहित गरी छुट्टै संग्रहालय खोल्न आवश्यक छ,' प्रधानले भन्नुभयो, 'मन्दिर परिसरमै संग्रहालय खोल्न सके महत्त्व झन् बढने र संरक्षणका लागि कोष स्थापना गर्न सकिन्छ।' यहाँका कतिपय सामग्री हनुमानढोकामा भण्डारण गरिएका छन्। जीर्णोद्धारका लागि पुन: प्रयोग गर्न सकिने सामग्रीहरूलाई सोहीअनुरूप प्रयोग गरिने जनाइएको छ। मन्दिरको लगाइएको सुनको मोलम्बा (जलप) जडित तामाको पाता भने खिइएर जीर्ण भएको, पानी चुहिने अवस्थाको पाइएकाले नयाँ बनाउन आवश्यक भएको विभागले जनाएको छ। सुनको मोलम्बाजडित तामाको पाताको छाना छाउन करिब 4 करोड रुपैयाँ आवश्यक पर्ने र यसका लागि सरकारसमक्ष प्रस्ताव गरेको इन्जिनियर श्रेष्ठले बताउनुभयो। मन्दिरमा प्रयोग गरिने काठ नयाँ राखिनेछ। मन्दिर परिसरको किलेश्वर महादेव मन्दिर भने हेरिटेज एन्ड इन्भाइरोमेन्ट कन्जरभेसन फाउन्डेसन नेपालले पुनर्निर्माण गरेको जनाएको छ।
परिसरको सत्तललगायत सम्पदा भने जर्मन, अस्ट्रेलियन, अमेरिकन सरकारको सहयोगमा फाउन्डेसनले पुनर्निर्माण गर्ने भने पनि अझै काम सुरु भएको छैन। यसलाई विभागले नै पुनर्निर्माण गर्ने तयारी गरेको छ।
अन्धकार बन्यो चाँगुनारायण मन्दिर
बिजुलीको व्यवस्था नहुँदा चाँगुनारायण मन्दिर भूकम्पपछि अन्धकार बनेको छ। भूकम्पले मन्दिर परिसरको संरचना भत्किएर तार चुँडेको र त्यसपछि विद्युत् प्राधिकरण भक्तपुर शाखाले जडानको अनुमति दिएको छैन। प्राधिकरणले मन्दिरमा जडान गरिएको बत्तीको करिब 16 लाख 51 हजार रुपैयाँ बक्यौता नबुझाएको भन्दै लाइन काटेको जनाएको छ। 'मन्दिर देखाएर नगरपालिकाले पर्यटन शुल्कबापत् मासिक लाखौं उठाउँदै आएको छ,' प्राधिकरण भक्तपुर शाखा प्रमुख विक्रम अमात्यले भन्नुभयो, 'मन्दिरमा जडान गरेको महसुल तिर्दैन। बक्यौता तिरेपछि मात्र मन्दिरमा विद्युत् जडान हुन्छ।'
विभागले ऐतिहासिक महत्त्वका सामग्री रहेको सम्पदाको बत्ती काटिनुलाई दुर्भाग्य भनेको छ। 'मन्दिरको कर नगरपालिकाले उठाउँछ तर, संरक्षणमा वास्ता गरेको छैन,' विभाग प्रमुख प्रधानले भन्नुभयो, 'बत्ती नहुँदा पुनर्निर्माणमा समस्या परेको छ।' युनेस्कोद्वारा मान्यता प्राप्त मन्दिरमा बत्ती, पानी तथा शौचालयको राम्रो व्यवस्था नभएको उहाँले बताउनुभयो। बक्यौता तिर्न बाँकी भन्दै प्राधिकरणले विद्युत् काटेपछि जिविसले साताअघि 4 वटा सोलार जडान गरे पनि पर्याप्त नभएको भँडेलले बताउनुभयो। जिविसले जडान गरेको एउटा सोलार भने बिग्रिसकेको उहाँले जनाउनुभयो। मन्दिर सुरक्षामा बसेका सशस्त्र प्रहरीहरूलाई भने अस्थायी मिटर जडान गरी बत्तीको व्यवस्था गरिएको छ।
