विश्व सम्पदामा सूचीकृत चाँगुनारायण मन्दिरको भुइँ तल्ला र पहिलो तल्लामा पुरातात्विक सामग्रीहरूको भण्डारण रहेको पाइएको छ। भूकम्पले क्षतिग्रस्त मन्दिर जीर्णोद्धार गर्ने क्रममा त्यहाँ पुरातात्विक बहुमूल्य बस्तुहरूको भण्डारण नै रहेको पाइएको कान्तिपुर अनलाइनले लेखेको छ।
मन्दिर जीर्णोद्धार तथा पुनर्निर्माणको चरणमा भएकाले पुरातात्त्विक बहुमूल्य वस्तुहरू निकालेर अस्थायी टहरा निर्माण गरी भण्डारण गरिएको स्मारक संरक्षण तथा दरबार हेरचाह कार्यालय (पुरातत्त्व विभाग भक्तपुर) ले जनाएको छ। विभाग भक्तपुरका इन्जिनियर मोहनकृष्ण श्रेष्ठले मन्दिरभित्रको सामग्री निकालेर भण्डारण गरेपछि मात्र गत माघदेखि मन्दिर जीर्णोद्धार थालिएको बताउनुभयो।
मन्दिरको भुइँ तला र पहिलो तलामा मल्लकालीन, लिच्छविकालीन र शाहकालीन सिक्का, सुनको जलप भएका मूर्ति, काठमा कुँदिएका कलात्मक मूर्ति, हातहतियार, गरगहना, पुराना भाँडाकुँडा, ताम्रपत्र, तामाको पातामा कुँदिएको प्रतिमा, ढलौटको लोकेश्वर, तोरणसमेतको फलामको मुकुटलगायत छन्। पुरातत्त्व विभाग प्रमुख मंगला प्रधानले जीर्णोद्धारका क्रममा ती पुरातात्त्विक सामग्री निकालेर अस्थायी भवनमा राखेको बताउनुभयो। 'कतिपय गरगहनाका सामग्री हेर्नै बाँकी छन्, 5 सय वर्गफिटको अस्थायी भवन निर्माण गरी मन्दिरभित्रका सामग्री भण्डारण गरिसकेका छौँ, थपका लागि अर्को उत्रै अस्थायी भवन बनाउने तयारीमा छौं,' प्रधानले भन्नुभयो।
अहिले मन्दिरको माथिल्लो छानादेखि पहिलो तलाको छानासम्म भत्काएर जीर्णोद्धार गर्ने कार्य भइरहेको र काठको गजुर राख्ने काम भइसकेको उहाँले बताउनुभयो। युनेस्कोद्वारा मान्यता प्राप्त चाँगुनारायण मन्दिर आफैंमा पुरातात्त्विक सम्पदाहरूको भण्डारण भएकाले ती सामग्रीको छुट्टै संग्रहालय स्थापना गर्न आवश्यक रहेको पुरातत्त्वविद्हरूको भनाइ छ। 'चाँगुनारायण मन्दिरका ऐतिहासिक महत्त्वका वस्तुहरूलाई मात्र संग्रहित गर्ने गरी छुट्टै संग्रहालय खोल्नु आवश्यक छ,' प्रधानले भन्नुभयो, 'मन्दिर परिसरमै संग्रहालय खोल्न सके मन्दिरको महत्त्व बढ्थ्यो र चाँगुनारायण मन्दिर संरक्षणका लागि कोष स्थापना गर्न सकिन्थ्यो।' चाँगुनारायण मन्दिरका विषयमा अध्ययन, अनुसन्धान र महत्त्वलाई बाहिर ल्याउन पनि संग्रहालय आवश्यक रहेको उनले बताइन्। चाँगुनारायण मन्दिरको कतिपय सामग्री हनुमानढोकामा भण्डारण गरिएको विभागले जनाएको छ। मन्दिर जीर्णोद्धारका क्रममा पुन: प्रयोग गर्न सकिने सामग्रीलाई भने प्रयोग गरिने जनाइएको छ। मन्दिरको सुनको जलपजडित तामाको पाता पूर्ण रूपमा खिइएर जीर्ण भएको र पानी चुहिने अवस्थाको पाइएकाले नयाँ बनाउन आवश्यक भएको विभागले जनाएको छ।
सुनको जलपजडित तामाको पात्ताको छाना छाउन करिब 4 करोड रुपैयाँ आवश्यक पर्ने भएकाले बजेटका लागि सरकारसमक्ष प्रस्ताव गरेको इन्जिनियर श्रेष्ठले बताउनुभयो। प्रस्तावित बजेट पारित नभए पुन: जीर्ण बनिसकेको पुरानै छाना छाउनुपर्ने बाध्यता रहेको उहाँ बताउनुहुनछ। मन्दिरमा प्रयोग गरिने काठ नयाँ राखिने कार्यालयले जनाएको छ।
चाँगुनारायण मन्दिर परिसरको किलेश्वर महादेव मन्दिर भने हेरिटेज एन्ड इन्भाइरोमेन्ट कन्जरभेसन फाउन्डेसन नेपालले पुनर्निर्माण गरेको जनाएको छ। मन्दिर परिसरको सत्तललगायत सम्पदा भने जर्मन, अस्ट्रेलियन, अमेरिकन सरकारको सहयोगमा फाउन्डेसनले पुनर्निर्माण थालेको छ। भूकम्पपछिको पुनर्निर्माणअन्तर्गत विनियोजित बजेटबाट मन्दिरको जीर्णोद्धार भइरहेकको छ।
वरिष्ठ इन्जिनियर ओमधरानन्द राजोपाध्याय र स्ट्रकचरल इन्जिनियर छविराज घिमिरेको स्थलगत निरीक्षण प्रतिवेदनअनुसार भूकम्पका कारण मन्दिरको माथिल्लो छानाको उत्तर–पश्चिमको मुठल 8 इन्च ढल्केको र माथिल्लो तलाको गाह्रो 6 फिट उचाइमा 3 इन्चसम्मको 'प्लम्प आउट' भएको पाइएको जनाएको छ। उक्त प्रतिवेदनका आधारमा स्ट्रकचरल विशेषज्ञ डा. पुरुषोत्तम डंगोल तथा डिजाइन इन्जिनियर सम्पत घिमिरेको अध्ययनअनुरूप मन्दिरको पहिलो छानाको नागोल लेभलसम्म भत्काइ मन्दिर संरक्षण एवं जीर्णोद्धार गर्ने कार्य भएको जनाइएको छ।
