मूर्ति बनाउने उपयुक्त ढुंगाको अभाव भएसँगै व्यावसायिक मूर्तिकारहरूलाई काम गर्न गाह्रो भएको छ। मूर्ति तयार गर्नुपूर्व ढुंगा खोज्ने क्रममा स्तरीय ढुंगा नभेटिँदा धेरैले व्यवसाय परिवर्तन गर्नुपर्ने चुनौती थपिएको मूर्तिकारहरूले बताएको नागरिक अनलाइनले लेखेको छ।
केही महिनाअघि मूर्तिकार चन्द्रश्याम डंगोलले मूर्ति तयार गर्न फर्पिङको खार्पाबाट ढुंगा ल्याउँदा अनाधिकृत रूपमा ढुंगा निकालेको आरोपमा पाँच ट्रेलर चालकहरू सात दिनसम्म थुनामा परेका थिए। निकालिएको ढुंगाहरू अहिले फर्पिङ चौरमा थन्किएका छन्। मूर्तिकार डंगोलले करिब पाँच महिना अवधिका १५ लाख घाटा लागेको बताउनुभयो। 'सरकारले स्पष्ट नियम बनाउन नसक्दा पेसा छाडेर पलायन हुनुपर्ने अवस्था छ।
करिब १५ लाख खर्चिएर ढुंगा निकालेर ल्याउने क्रममा स्थानीयहरूले विरोध गरेपछि अहिलेसम्म ढुंगा त्यसै थन्किएको छ', उहाँले भन्नुभयो, 'सरकारी अवरोधका कारण ढुंगा निकाल्न पाइँदैन। गिटी निकाल्न र ल्याउन ढुंगा सहजै रूपमा आएपनि मूर्ति बनाउने ढुंगा ल्याउँदा अवरोध हुन्छ।' पछिल्लो पाँच वर्ष अवधिमा ५० प्रतिशत व्यावसायिक कालीगढहरूले काम छाड्न बाध्य भएको उहाँको दाबी छ। 'ढुंगा खोज्दैमा धेरै समय खेर जान्छ। मूर्तिकला र मूर्तिकारहरूलाई भनेर नीति बनेको छैन्। यसले गर्दा हामी मारमा परेका छौं', डंगोलको भनाइ छ।
उपत्यका वरपर हात्तीवन, फर्पिङ, मछेगाउँ, कोकना, चन्द्रागिरी र दक्षिणकालीलगायत क्षेत्रबाट मूर्ति बनाउने उपयुक्त ढुंगा निकाल्ने गरिन्छ। त्यसमध्ये हात्तीवन र फर्पिङको खार्पा क्षेत्रमा ढुंगाा निकाल्ने काम बन्द भइसकेको छ। नेपालमा मूर्ति बनाउन कालो ढुंगा र गोदावरी मार्बल प्रयोग हुने गरेको छ।
कलाकार रामकृष्ण भण्डारीका अनुसार त्यस क्षेत्रमा ढुंगाहरू सकिन थालेपछि निकाल्न गार्हो भएको छ। उहाँले स्तरीय ढुंगा नपाउँदा काम चलाउन मूर्ति कुँद्न गरेको जनाउनुभयो। 'बजारको माग अनुसार स्तरीय ढुंगामा मूर्ति कुँद्न सकिएको छैन्। मूर्ति बनाउन स्तर नभएको ढुंगामा काम गर्न सहज हुन्न्', उहाँले भन्नुभयो, 'एक पटक ढुंगा निकाल्दा कम्तीमा चार लाख खर्च हुन्छ। सधैं स्तरीय ढुंगा पर्छ भन्ने हुँदैन्।'
उहाँले पछिल्लो समय ऐतिहासिक मठ–मन्दिरको मूर्तिहरू होटल र रेष्टुरेन्टमा राख्ने प्रचलन बढेपनि बजारमा स्तरीय मूर्तिका माग काम हुने गरेको बताउनुभयो। 'नेपाली बजारमा स्तरीय मूर्तिको माग तुलनात्मक रूपमा कम हुने गरेको छ। यसले गर्दा व्यावसायिक मूर्तिकारहरू नाममात्रका लागि मूर्तिहरू बनाउन थालेका छन्', उहाँले खुलाउनुभयो।
कीर्तिपुर नगरपालिकामा 'युद्ध स्मारक पार्क'को लागि मूर्ति बनाएकी कलाकार इन्दिरा श्रेष्ठका अनुसार त्यहाँ प्रयोग भएको ढुंगा उपयुक्त छैनन्। 'मूर्तिकलाको लागि उपयुक्त ढुंगा प्रयोग हुन नसक्दा कतिसम्म टिकाउ होला भनेर सोच्नुपर्ने अवस्था थियो। ढुंगा फुट्यो भने के गर्ने भन्ने अन्यौलता थियो', उहाँले भन्नुभयो, 'उपयुक्त ढुंगा भएमात्र राम्रो मूतिहरू बन्ने गर्छन्।' ढुंगा अभाव भएसँगै राम्रा मूर्ति बन्न नसकेको श्रेष्ठको बुझाइ छ।
नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठान, मूर्तिकला विभाग प्रमुख लालकाजी लामाका अनुसार नीति नहुँदा ढुंगा अभावको अवस्था छ। 'मूर्ति बनाउने ढुंगाहरू नभएको भन्न मिल्दैन्। नीति र नियमको कारणले ढुंगा अभाव भएको कुरा सत्य हो। ढुंगा निकाल्दा वातावरण बिग्रिएको छ', उहाँले भन्नुभयो, 'नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानले वन मन्त्रालयसँग यस विषयमा सम्पर्क गर्दैछ। चाँडै मूर्ति बनाउने ढुंगा निकाल्नको लागि क्षेत्र तोकिनेछन्।'
