विश्वमै दुर्लभ पाटे बाघको संरक्षण गर्न बाघको आहाराबारे भन्ने अध्ययन सुरु भएको छ। उक्त अध्ययन नेपालमा पहिलो पटक भएको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले जनाएको गोरखापत्र अनलइनले लेखेको छ। यस्तो अध्ययन अफ्रिकाको घना जङ्गलमा रहने सिंह लगायत संरक्षित वन्यजन्तुको सहायताका लागि प्रायः भइरहन्छ। अन्यत्र भने यस्तो अध्ययन त्यति नभएको विभागको ठम्याइ छ।
"सन २०२२ सम्म नेपालमा पाटे बाघको सङ्ख्या दोब्बर पार्ने लक्ष्य अनुसार नेपाल नजिक पुगिसकेको छ," विभागका प्रवक्ता विष्णु श्रेष्ठले भन्नुभयो, "त्यस अनुसार बाघको जीवन निर्वाहका लागि धान्न सक्छ कि सक्दैन भनेर प्रजातिको आहारा उपयुक्त हुन्छ भन्ने अध्ययन थालिएको हो।" सन् २०१० मा बाघ पाइने १३ वटा देशको भेलाले सन् २०२२ सम्म बाघका सङ्ख्या दोब्बर पार्ने लक्ष्य लिएको थियो।
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्ज, बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज र शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जमा नौ वटा टोली बाँडिएर अध्ययन गरिरहेको राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषका अनुसन्धान अधिकृत बाबुराम लामिछानेले बताउनुभयो।
उहाँका अनुसार सिधा रेखामा हिँडेर वरिपरिका वन्यजन्तुको गणना गर्ने र दुरीका आधारमा भेटिने वन्यजन्तुको अभिलेख राख्ने गरि दुई विधि अध्ययनमा अपनाइएको छ। "समथर स्थानमा हात्तीमाथि बसेर अनि चुरे पहाड जस्तो पहाडतिर भने हिँडेरै पनि आहारा प्रजातिको खोजी गरिरहेका छौँ," उहाँले भन्नुभयो, "वैशाख १५ गते जङ्गल छिरेको टोलीले करिब २० दिन जङ्गलमै बसेर गहन अध्ययन गर्नेछ।" एउटा टोलीमा अध्यता र सहयोगी गरि छ जना रहेका छन्।
बाघको आहाराअन्तगर्त चित्तल, जरायो, रतुवा मृग, लगुना, बँदेल, बाँदर, नील गाई, गौरी गाई आदि पर्छन्। सन् २०१४ मा बाघ गणनाका बेला भएको अनुसन्धानले प्रतिवर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा ६८ वटा जनावर रहेको देखाएको थियो। सन् २०१८ मा भएको बाघ गणनाको तथ्याङ्क अनुसार भने ६२ जनावर प्रतिवर्ग किलोमिटरको अवस्था देखाएको छ।
यसले आहारा प्रजातिको सङ्ख्या घटेको हो कि भन्ने शङ्का संरक्षणकर्मीले व्यक्त गरेका छन्। हाल भइरहेको अध्ययनले वास्तविक स्थिति पत्ता लगाउने लामिछानेले बताउनुभयो। आहारा प्रजतिको लागि घाँसे मैदान, पानीको स्रोत लगायतका वातावरण निर्माण गर्न अध्ययन सहायक हुने उल्लेख गर्नुभयो। हाल चितवन, बर्दिया र शुक्लाफाँटामा आहारा प्रजातिको घनत्व सन्तोषजनक अनुमान गरिएको छ। पर्सा भने अन्यत्रको तुलनामा बढी सुक्खा मानिन्छ।
"औसतमा एउटा बाघलाई हप्तामा ५० किलो मासु आवश्यक पर्छ," लामिछानेले थप्नुभयो, "त्यो भनेको कम्तिमा एउटा चित्तल एकहप्तामा बाघले फेला पार्नुपर्छ।" यस आधारमा पाँचसय चित्तल भयो भने यसको दशप्रतिशत बाघले खाँदा पनि चित्तलको सङ्ख्यामा गिरावट आउने सम्भावना नहुने उहाँ बताउनुहुन्छ। कुन अवस्थामा छ भन्ने ठ्याक्कै आधार पत्ता लगाउन अध्ययन आवश्यक रहेको उहाँले औँल्याउनुभयो।
बाघको सङ्ख्यासँगै यसको बासस्थान तथा आहरा प्रजाति पर्याप्त नभएमा आउने चुनौती समाधान गर्न अध्ययनले सघाउने विभागका प्रवक्ता विष्णु श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ।
सन २०१४ मा चितवन क्षेत्रमा १२० पाटे बाघ थिए। २०१८ को गणनाले यस क्षेत्रमा ९३ वटामात्र पाटे बाघको तथ्याङ्क देखाएको छ।
पर्सा क्षेत्रमा भने चार, आठ हुँदै हाल १८ वटा बाघ पुगिसकेको अवस्था छ। चितवन र पर्सा सीमाना जोडिएका जिल्ला हुन्। "ठाउँ नपुगेर वा आहारा कम भएर पर्सा गएको हो कि भन्ने अनुमान पुष्टि गर्ने आधार अध्ययन पश्चात मिल्छ," श्रेष्ठले प्रष्ट्याउनुभयो, "अन्य व्यवधान रहेछ भने पनि थप अध्ययनको ढोका खुल्छ।" उहाँका अनुसार हाल वर्दियामा ८७ वटा, बाँकेमा २१ वटा र शुक्लाफाँटामा १६ वटा पाटे बाघ रहेका छन्। जस अनुसार हाल नेपालमा कुल २३५ पाटे बाघ छ। एउटा पोथी बाघका लागि १५ देखि ४० वर्ग किलोमिटर र भाले बाघका लागि २५ देखि ६० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल आवश्यक पर्छ। एउटा भाले बाघले ओगट्ने क्षेत्रमा तीनदेखि चारवटासम्म पोथी बाघ पर्नेगर्छन्।
२०१८ मा बाघ गणना गर्दाताकाको एकमुष्ट अध्ययनको विश्लेषणले पर्सामा २२.२ , चितवनमा ७७.७, बाँकेमा ८.१, बर्दियामा ७७.५१ र शुक्लाफाँटामा ६८.०४ प्रतिशत आहारा प्रजातिको जनघनत्व अनुमान गरिएको थियो। हाल भइरहेको छुट्टै अध्ययनले एकिन तथ्याङ्क दिने विश्वास विभागले गरेको छ।
पाटे बाघको आहारा प्रजातिको अध्ययनका निकुञ्ज विभाग, प्रकृति संरक्षण कोष, जुओलोजिकल सोसाइटी अफ लण्डन, ताल कार्यक्रमले सहकार्य गरेका छन्। जसबाट चितवन र पर्साका लागि २१ लाख ४० हजार, बर्दिया र बाँकेमा ५–५ लाख र शुक्लाफाँटामा दुई लाख ४० हजार रुपियाँ बजेटसँगै प्राविधिक जनशक्ति बाँडफाँड गरिएको छ।
