वायु प्रदूषणका कारण सन् २०१९ मा नेपालमा ४२ हजार एक सय व्यक्तिको मृत्यु भएको एक अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनले देखाएको छ। वायु प्रदूषणसम्बन्धी बुधबार सार्वजनिक प्रतिवेदन 'स्टेट अफ ग्लोबल एयर २०२०' मा यस्तो तथ्य समावेश गरिएको छ। अध्ययन अनुसार सन् २०१८ मा नेपालमा वायु प्रदूषणका कारण ४१ हजार चार सयजनाको मृत्यु भएको थियो नागरिक अनलाइनले लेखेको छ।
अमेरिकाको इनभाइरोमेन्टल प्रोटेक्सन एजेन्सी र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय निकायको सहयोगमा अनुसन्धानमुलक संस्था हेल्थ इफेक्ट्स इन्स्टिच्युटले बर्सेनी यो प्रतिवेदन तयार गर्छ। हावामा हुने अतिसूक्ष्म कण अर्थात् पिएम २.५ प्रदूषण, ओजोन ग्यास प्रदूषण र घरायसी वायु प्रदूषणको समष्टि वायु प्रदूषण मानिन्छ।
प्रतिवेदनअनुसार हावामा हुने अति सूक्ष्म कण अर्थात् पिएम २.५ प्रदूषणका कारण सन् २०१९ मा १७ हजार नौ सय र ओजोन ग्यास प्रदूषणका कारण ६ हजार ३० जनाको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ। सन् २०१८ मा पिएम २.५ प्रदूषणका कारण १६ हजार ७ सय र ओजोन ग्यास प्रदूषणका कारण ५ हजार ८ सयजनाको मृत्यु भएको थियो। यसैगरी सन् २०१९ मा घरायसी वायु प्रदूषणका कारण नेपालमा २१ हजार ६ सयजनाको मृत्यु भएको प्रतिवेदनमा जनाइएको छ। घरायसी वायु प्रदूषणबाट हुने मृत्युदरमा सन् २०१८ को तुलनामा २०१९ मा केही कमी भएको छ। सन् २०१८ मा घरायसी वायु प्रदूषणका कारण २२ हजार २ सयजनाको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको थियो।
वायु प्रदूषण मापन गर्दा प्रतिघनमिटर वायुमा २.५ माइक्रोमिटर तथा सोभन्दा सानो व्यासका अति सूक्ष्म कणलाई पिएम २.५ मा मापन गरिन्छ। यी कण मानिसको कपालको रौंभन्दा ३० गुना साना व्यास भएका हुन्छन्।
यसैगरी प्रतिवेदनका अनुसार सरदर वार्षिक पिएम २.५ प्रदूषणले प्रभावित हुनेमा नेपाल विश्वमा दोस्रो स्थानमा छ। पिएम २.५ को वार्षिक सरदर अंक ८३ दशमलव १ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटरसहित नेपाल दोस्रो स्थानमा परेको हो। हावामा हुने अति सूक्ष्म कण पिएम २.५ का हिसाबले विश्वमा सबैभन्दा बढी प्रदूषित देश भारत रहेको छ। सन् २०१९ मा विश्वको ९० प्रतिशत जनसंख्या विश्व स्वास्थ संगठनले तोकेको पिएम २.५ को मापदण्डभन्दा बढी प्रदूषणमा बाँच्न बाध्य रहेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ।
प्रतिवेदनका अनुसार विश्वमा वायु प्रदूषणका कारण बर्सेनी ६७ लाख मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ। जसमध्ये दक्षिण एसियाको संख्या २१ लाख छ। वायु प्रदूषणका कारण मस्तिष्क, मुटु, मधुमेह, फोक्सोका रोगी अत्यधिक जोखिममा हुन्छन्।
वातावरणविद् भूषण तुलाधर सरकारले गत माघमा स्वीकृत गरेको 'काठमाडौं उपत्यकाका लागि वायु गुणस्तर व्यवस्थापन कार्ययोजना २०७६' लाई तत्काल कार्यान्वयन गर्नुपर्ने बताउनु हुन्छ। 'फोहोर जथाभावी बाल्ने कार्य तत्काल रोक्न कडाइका साथ अनुगमन हुन सके पनि राजधानीको वायु प्रदूषण रोक्न धेरै सहयोग पुग्छ। यसैगरी सवारी प्रदूषण रोक्न गाडीले प्रदूषण जाँच गरेको प्रमाणित गर्ने ग्रिन स्टिकरको अनुगमनमा पनि उत्तिकै कडाइ गर्न आवश्यक छ,' तुलाधर भन्नुहुन्छ।
'काठमाडौं उपत्यकाका लागि वायु गुणस्तर व्यवस्थापन कार्ययोजना–२०७६ मा वायु प्रदूषण रोक्न विभिन्न कानुनी तथा नीतिगत व्यवस्था गरिएको छ। मुख्य रूपमा सवारीसाधन तथा उद्योग प्रतिष्ठानबाट हुने प्रदूषण नियन्त्रण, घरायसी तथा कृषिजन्य फोहोर व्यवस्थापन, उद्योग तथा अस्पतालजन्य फोहोर व्यवस्थापनलाई सो कार्ययोजनामा प्राथमिकता दिइएको छ।
राजधानी काठमाडौंबाहिर कृषि बाली भित्र्याइसकेपछि धुस्यान बाल्ने चलन भएकाले पनि त्यसले प्रदूषण बढाउने गरेको बताउँदै तुलाधर भन्नुहुन्छ, 'त्यस्तो कार्य गर्न तत्काल रोक लगाउन आवश्यक छ र व्यापक जनचेतना पनि उत्तिकै आवश्यक छ।'
