संघीय संरचनामा चिनियाँ अनुभव

          पहिलो संविधानसभाको उत्तरार्द्धमा सबैभन्दा ठूलो विवादको विषय राज्य पुनर्संरचनाको थियो। नेपालका जनजाति र मधेशीहरुमा आत्मनिर्णसहितको स्वायत्त संघीय राज्य बनाउने महत्वाकांक्षी भावनाको विकासले सदनदेखि सडक कब्जा गरेको थियो। अनि त्यही विषयको तीब्र विवादले संविधानसभालाई दुर्घटनामा हुत्यायो। एकल जातीय पहिचानसहितको संघीय ढाँचा र बहुपहिचानसहितको संघीय ढाँचा रोज्ने विषयमा राजनीतिक दलहरुमा देखिएको ध्रुवीकरणले संविधानसभाको दोस्रो निर्वाचनमा पनि वहस र महत्व पायो। निर्वाचनको परिणामपछि कसैका एजेण्डा हारेको र कसैका एजेण्डाले जितेको नाममा फेरि पनि विवाद शुरु भएको छ। सबै पहिचानलाई समेटेर नेपाललाई दक्षिण अफ्रिकाजस्तै इन्द्रेणी राज्य बनाउने तर्क पनि राजनीतिक वृत्तमा देखिएको छ।

          नेपालको राज्य पुर्नसंरचना र शासकीय स्वरुप विदेशीको इसारामा होइन नेपाली जनताको भावना अनुसार हुनुपर्छ। अरु राष्ट्रमा भएको संघीय ढाँचाको अध्ययन गरेर त्यहाँका सकारात्मक कुरालाई अंगीकार गर्नु आवश्यक छ। नेपालको उत्तरी छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनको संघीय (प्रान्तीय/प्रदेशीय)संरचनाबाट नेपालले राज्य पुर्नसंरचनामा थुप्रै अनुभव र शिक्षा लिन सक्छ।

          एक अर्ब सैतीस करोड जनसंख्या भएको चीन विश्वकै सबैभन्दा धेरै जनसंख्या भएको देश हो। क्षेत्रफलका दृष्टिले रुस, क्यानाडा र अमेरिकापछिको चौथो ठूलो राष्ट्र चीन हो। चीनको कूल जनसंख्यामध्ये हान जाति झण्डै 92 प्रतिशत रहेको छ। हानजाति बाहेक चीनमा 55 वटा अल्पसंख्यक जाति छन्। ती अल्पसंख्यक जाति पनि छरिएर रहेकाले जम्मा पाँचवटा जातिका नाममा मात्र स्वायत्त प्रदेश स्थापना गरिएको छ।

           चीनमा जम्मा 30 वटा प्रान्त र केन्द्र सरकार शासित चारवटा महानगरहरु छन्। तीसवटा प्रान्तमध्ये एक राष्ट्र दुई व्यवस्था अन्तर्गत हङकङ, मकाउ र ताइवान (ताइवानलाई पनि चीनले आफ्नै भूमि मान्दै आएको छ।) विशेष प्रशासनिक क्षेत्र हुन् भने बाँकी 27 वटा प्रान्त मध्ये पाँचवटा जातीय स्वायत्त प्रदेश रहेका छन्। पैचिङ, सांघाइ, थियान्चिन र चोङछिङ महानगरहरु कुनै पनि प्रान्तको अधिनमा नरहेर केन्द्र सरकारद्वारा सञ्चालित छन्।

           पाँचवटा जातीय स्वायत्त प्रदेश र तीनवटा विशेष प्रसानिक क्षेत्रबाहेकका 23 वटा प्रान्तलाई नदी, ताल, पहाड र सम्बन्धित क्षेत्रको सौन्दर्य झल्कने खालका भावार्थ नाम दिइएको छ। हपेइ, हैलुङचाङ, हनान, च्याङसु, च्याङसी, चिलिङ, लियाओलिङ, सिचुवान र चच्याङ प्रान्त नदीबाट नामकरण गरिएका हुन्। त्यसैगरी हुपेइ, हुनान र छिन्हाइ प्रान्तको नाम तालबाट राखिएको छ। युन्नान, पल्लोशान्सी र शान्तोङ प्रान्तको नाम पहाडबाट राखिएको हो। चीनको पूर्व दक्षिणमा पर्ने हाइनान प्रान्त एउटा टापू हो जसको नामको अर्थ नै दक्षिणको समुन्द्र बुझिन्छ। वल्लोशान्सी, क्विचौउ, क्वाङतोङ, कान्सु, फुचियाङ र अन्हुइ प्रान्तको नाम माया, खुशी, सौन्दर्य, भौगोलिक बनावट जस्ता भाव बुझाउने शब्दबाट रहन गएको छ।

           तिब्बत स्वायत्त प्रदेश, सिन च्याङ युगुर स्वायत्त प्रदेश, क्वाङ सी च्वाङ स्वायत्त प्रदेश, निङ स्या ह्वी स्वायत्त प्रदेश र भित्री मङ्गोलिया स्वायत्त प्रदेश चीनका जातीय स्वायत्त प्रान्तहरु हुन्।

           भित्री मङ्गोलिया स्वायत्त प्रदेश चीनको सबैभन्दा पुरानो जातीय स्वायत्त प्रान्त हो। सन् 1949 अक्टोबर 1 तारिख नयाँ चीन स्थापना हुनुपुर्व नै सन् 1947 मा भित्री मंगोलिया स्वायत्त प्रदेशको स्थापना भएको थियो। चीनको उत्तरी भागमा पूर्वपश्चिम फैलिएको भित्री मङ्गोलिया स्वायत्त प्रदेशको उत्तरी सीमा मङ्गोलिया र रुससँग जोडिन्छ। 11 लाख 83 हजार वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल रहेको यस प्रान्तमा 2 करोड 46 लाख 99 हजार 5 सय 50 जनसंख्या रहेको छ। त्यहाँ मङ्गोलियन जातीय मानिसको जनसंख्या 17.11 प्रतिशत अर्थात् 42 लाख 26 हजार 93 रहेको छ। यस प्रान्तमा बसोबास गर्ने अन्य मानिसमा हान जाति 78.89 प्रतिशत, मन्छु जाति 2 प्रतिशत हुइ जाति सून्य दशमलव 9 प्रतिशत र ताउर जाति सून्य दशमलव 3 प्रतिशत छन्।

           क्षेत्रफतलका हिसाबले यो चीनको तेस्रो ठूलो प्रान्त हो भने जनसंख्याको हिसाबले 23औँ हो। यस प्रान्तमा जिन, उत्तरपूर्वी माण्डारिन, पैचिङ माण्डारिन, मङ्गोलियन, ओइराट, बुर्याट, ताकुर र इभेन्की भाषा बोलिन्छ।

           चीनको उत्तरपश्चिममा पर्ने सिन च्याङ युगुर स्वायत्त प्रदेशको स्थापना सन् 1955 मा भएको हो। पाकिस्तान, काजिकस्तान र मङ्गोलियासँग सीमा जोडिएको यो प्रान्तका हान जाति बाहेकका अधिकांश बासिन्दा इस्लाम धर्म मान्छन्। 17 लाख 43 हजार 4 सय 41 वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल रहेको सिन च्याङ युगुर स्वायत्त प्रदेशको जनसंख्या 2 करोड 20 लाख 87 हजार 1 सय छ। सो प्रदेशमा बसोबास गर्ने युगुर जातिको मात्र संख्या 45.73 प्रतिशत (एक करोड एक लाख चार सय)रहेको छ। त्यहाँ हान जाति 39 प्रतिशत, कजाक 8 प्रतिशत, हुइ 5 प्रतिशत, किर्गिज सून्य दशमलव 9 प्रतिशत, मङ्गोलियन सून्य दशमलव 7 प्रतिशत, तोङ्सियाङ सून्य दशमलव 3 प्रतिशत, पर्मिरिस सून्य दशमलव 2 प्रतिशत र सिपे सून्य दशमलव 2 प्रतिशत बसोबास गर्छन्।

           क्षेत्रफतलका हिसाबले सिन च्याङ युगुर स्वायत्त प्रदेश चीनको सबैभन्दा ठूलो प्रान्त हो भने जनसंख्याको हिसाबले 25औँ प्रान्त हो। यस प्रान्तमा लानयिन माण्डारिन, चोङयुआन माण्डारिन, पैचिङ माण्डारिन, युगुर, कजाख, किर्गिज, ओइराट, मङ्गोलियन र अन्य 41 वटा भाषाहरु बोलिन्छ।

           क्वाङ सी च्वाङ स्वायत्त प्रदेश सन् 1958 मा स्थापना भएको हो। चीनको दक्षिणमा भियतनामसँग सीमा जोडिएको यो प्रान्तको क्षेत्रफल 2 लाख 36 हजार 7 सय वर्ग किलोमिटर रहेको छ। यस प्रान्तको जनसंख्या 4 करोड 47 लाख 5 हजार 8 सय 82 छ जसमा च्वाङ जातीय मानिसको जनसंख्या 34 प्रतिशत (एक करोड 52 लाख) रहेको छ। यस प्रान्तमा बसोबास गर्ने अन्य जातिहरुमा हान जाति 60 प्रतिशत, याओ जाति 3 प्रतिशत, मियाओ जाति एक प्रतिशत, तोङ जाति सून्य दशमलव 7 प्रतिशत, भियतनामी जाति सून्य दशमलव 6 प्रतिशत र गेलाओ जाति सून्य दशमलव 4 प्रतिशत छन्।

            क्षेत्रफतलका हिसाबले क्वाङ सी च्वाङ स्वायत्त प्रदेश चीनको नवौँ प्रान्त हो भने जनसंख्याको हिसाबले 11औँ हो। यस प्रान्तमा दक्षिणपश्चिमी माण्डारिन, क्यान्टोनी, पिङ्हुवा र च्वाङ भाषा बोलिन्छ।

            निङ स्या ह्वी स्वायत्त प्रदेश पनि सन् 1958 मै स्थापना भएको हो। चीनको मध्यउत्तर भागमा पर्ने यो प्रान्तको क्षेत्रफल 66 हजार वर्गकिलोमिटर रहेको छ। यस प्रान्तको कूल जनसंख्या 63 लाख एक हजार तीन सय पचासमध्ये ह्वी जातीय मानिसको जनसंख्या 34.77 प्रतिशत (21 लाख नब्बे हजार नौ सय 79) रहेको छ। यस प्रान्तमा हान जाति 61 दशमद 33 प्रतिशत र मन्छु जाति 4 प्रतिशत रहेको छ।

           क्षेत्रफतलका हिसाबले निङ स्या ह्वी स्वायत्त प्रदेश चीनको 27 औँ प्रान्त हो भने जनसंख्याको हिसाबले 29 औँ हो। त्यहाँ लानयिन माण्डारिन र चोङयुआन माण्डारिन भाषा प्रयोग हुन्छ।

            तिब्बत स्वायत्त प्रदेश चीनको कान्छो स्वायत्त प्रदेश हो। सन् 1965 मा स्वायत्त प्रदेश घोषणा भएको तिब्बतको क्षेत्रफल 12 लाख 28 हजार 4 सय वर्ग किलोमिटर रहेको छ। चीनको पश्चिमी भागमा पर्ने तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको नेपाल, भारत, भुटान, पाकिस्तान र म्यान्मारसँग सीमा जोडिन्छ। तिब्बत स्वायत्त प्रदेशमा 30 लाख 2 हजार एक सय 66 मानिस बसोबास गर्छन् जसमा तिब्बती जातिको जनसंख्या 92 दशमलव 8 प्रतिशत (27 लाख 86 हजार दस) रहेको छ। तिब्बतमा बसोबास गर्ने अन्य जातिहरुमा 6 दशमलव 1 प्रतिशत हान, सून्य दशमलव 3 प्रतिशत मोङ्पा, सून्य दशमलव 3 प्रतिशत हुइ र सून्य दशमलव 2 प्रतिशत अन्य जाति रहेका छन्।

           क्षेत्रफतलका हिसाबले तिब्बत स्वायत्त प्रदेश चीनको दोस्रो प्रान्त हो भने जनसंख्याको हिसाबले सबैभन्दा कम जनसंख्या भएको प्रान्त हो। त्यहाँ तिब्बती र माण्डारिन चिनियाँ भाषा प्रयोग हुन्छ।

           चीनका तिब्बती, ह्वी, च्वाङ, युगुर र मङ्गोलियन जातिका नाममा मात्र स्वायत्त प्रान्त निर्माण गरिएको छ। यी पाँचवटा जाति विशेष भौगोलिक क्षेत्रमा रहेकाले सो क्षेत्रलाई त्यही जातिको नाममा स्वायत्त प्रान्त घोषणा गर्न सजिलो भएको हो। बाँकी पचासवटा अल्पसंख्यक जातिको संख्या न्युन रहेको र विभिन्न क्षेत्रमा छरिएर रहेकाले उनीहरुको नाममा स्वायत्त प्रदेश नरहेको हो। तर चीन सरकारले ती अल्पसंख्यक जातिको भाषा, लिपि, संस्कृति, पठनपाठन, पोशाक र पहिचानका लागि विशेष कार्यक्रमहरु अगाडि सारेको छ। उदाहरणका लागि युन्नानलाई लिन सकिन्छ। युन्नान प्रान्त पहाडको नामबाट रहन गएको हो तर त्यहाँ बसोबास गर्ने मिआयो अल्पसंख्यक जातिलाई चीन सरकारले अंग्रेजी भाषाको तालिम दिएर पर्यटक पथप्रदर्शक बनाएको छ। युन्नान प्रान्तका महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थलमा मिआयो जातिका मानिस मात्र पथप्रदर्शक हुन पाउँछन्। अनि पर्यटकका लागि पथप्रदर्शक हुन उनीहरुले आफ्नो परम्परागत पोशाक लगाउन अनिवार्य छ। यसो गर्दा अल्पसंख्यक जातिलाई रोजगारीको अवसरसँगै जातीय पहिचानलाई अन्तरार्ष्ट्रय क्षेत्रमा पुर्‍याउन सजिलो भएको छ। उनीहरुको शैक्षिकस्तर र आर्थिकस्तर पनि उकासिएको छ।

           भौगोलिक र जनसांख्यिक दृष्टिले नेपाल चीनभन्दा धेरै सानो छ तर अल्पसंख्यक जनजातिको संख्या नेपालमा चीनमा भन्दा धेरै छ। नेपालमा कुनै पनि जाति विशेष निश्चित भौगोलिक सीमाभित्र बसोबास गरेको पाइँदैन। कुनै जाति विशेषका नाममा स्वायत्त प्रदेश छुट्ट्याउनुको सट्टा उनीहरुको धर्म, संस्कृति, रीतिरिवाज, भाषा, परम्परा, पहिरनजस्ता पहिचानको संरक्षण गर्ने काम राज्यको प्रमथ दायित्वभित्र पर्छ भन्ने कुरा चिनियाँ अनुभवबाट सिक्न सकिन्छ।

chetnath@ymail.com

साभारः अन्नपूर्ण पोष्ट राष्ट्रिय दैनिक， फेब्रुअरी 11 मंगलबार 2014 （माघ 28 गते， 2070）