पवित्र थाअर गुम्बा

भौगोलिकताको हिसावले उचाइमा रहेको छिङ्गहाइ प्रान्त पवित्रताका हिसाबले पनि उचाइमा नै रहेको मान्नुपर्छ। नीलो आकाश, सेतो बादल, अनगिन्ती चिल्ला पहाडका थुम्काहरु, हिमाली जनावरहरु चरिरहेको शालीन दृष्य, ठाउँ ठाउँमा जमिरहेका हिमथुप्राहरु, अनि निश्चल छिङ्गहाइवासीहरुले मनको पवित्रतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछन्। शाक्यमुनि बुद्धका अनुयायीहरुको जमघट नै छिङ्गहाइको समग्र भूमि नै पवित्रताले भरिएको अनुभूति हुने गर्दछ।

छिङ्गहाइ सदरमुकाम सिनिङ्गदेखि पच्चीस किलोमिटर दक्षिणपश्चिम ह्वाङ्गचोङ्ग काउन्टीस्थित ल्वीशाअर टाउनमा थाअर गुम्बा अवस्थित छ। तिब्बती भाषामा दश हजार आयुको प्रतीक मैत्रेय बुद्ध मन्दिर भनिने यस गुम्बाको निर्माण सुङ्गखापा पीत सम्प्रदायका प्रवर्तकले बनाएको विशाल चाँदीको टावरको सम्मानमा बनाइएको हो भनिन्छ।

2014 को सेप्टेम्बर अन्तिम साता हामी त्यहाँ पुग्दा विहानै सिमसिम पानी परिरहेको थियो तर पनि तिब्बती साँस्कृतिक क्षेत्र आम्दोको ल्वीशाअरमा स्थापना भएको कुमबुम गुम्बा जो द्रेपुङ्ग सम्प्रदायको गुम्बा पनि हो यस पवित्र मन्दिरको दर्शनका लागि जाने क्रममा परेको वर्षालाई शाक्यमुनीको आशिर्वादका रुपमा आत्मसात गर्न सकिन्थ्यो।

थाअर गुम्बा 1379 मा स्थापना भएको चीनका 6 वटा विशाल बौद्ध गुम्बाहरुमध्येको एक हो। भनिन्छ कि पहिला त्यहाँ सुन जडित टावर निर्माण भएपछि गुम्बा निर्माण भएको हो। तिब्बती बौद्ध सम्प्रदायमध्ये गेलुक सम्प्रदायका प्रवर्तकको जन्म त्यही क्षेत्रमा भएकाले उनको तस्वीर पनि राखिएको थियो। साथमा विभिन्न सम्प्रदायका प्रवर्तक र लामा गुरुका बारेमा पर्याप्त जानकारी त्यहाँ भेट्न सकिन्छ। झण्डै 600 वर्ष लामो इतिहास भएको मानिने थाअर गुम्बामा धेरै बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित मूर्तिहरु सभाहल पूरातात्विक कलात्मक वस्तुहरु समेटिएका छन्।

पवित्र मन्दिर क्षेत्रभित्र प्रवेश गरेपछि त्यहाँ अनेकन वैभवशाली विशेषतायुक्त हलहरु देख्न सकिन्छ। मन्दिर क्षेत्रभित्र विशाल स्वर्ण टाइल हल अर्थात् द लार्ज गोल्ड टाइल हल, सानो स्वर्ण टाइल हल अर्थात् द स्मल गोल्ड टाइल हल, चिरायू हल अर्थात् द लङ्गेटिभिटि हल, बिशाल क्लासिक हल अर्थात् द लार्ज क्लासिक हल, मञ्जुश्री बोधिसत्व हल, शाक्यमुनी हल, अमिताभ बुद्ध हल, द हल फर वारियर एटेन्डेण्टस् अफ बुद्ध, समय चक्र हल, विशाल भोजनालय तथा आठवटा बुद्धका टावर पनि रहेका छन्। त्यहाँको क्षेत्रफल करीब चालीस हेक्टर रहेको छ।

पर्यटकहरुले कुनै पनि धार्मिक स्थलको मर्यादा र त्यहाँका नियमहरुको सम्मान गर्नुपर्छ। कतिपय पर्यटकको सूचनाको अवज्ञा गर्दै त्यहाँ रहेका हलका सामग्री र बुद्धका पवित्र चीजबीजको फोटो खिच्ने र छायाङ्कन गर्ने गरेको पाइन्छ। कम्तीमा कुनै पनि पर्यटकले पर्यटनसम्बन्धित सूचनाको अक्षरसः पालना गरेर धार्मिक गन्तव्यस्थलको गरिमालाई कायम राख्नुपर्छ।

थाअर मन्दिरभित्र चारवटा प्रतिष्ठान रहेका छन् – प्रामाणिक सम्प्रदाय अर्थात् सिआन, मि अर्थात् गुप्त, ज्योतिषशास्त्र र चिकित्सा प्रतिष्ठान।

सिआन र मि वरिष्ठ भिक्षुहरुले बौद्धधर्मसम्बन्धी क्लासिक तथा सिद्धान्तका बारे अध्ययन गर्दछन् भने अरु दुईटामा चाहिं तिब्बती र मंगोलका प्रतिभावान प्राविधिक र वैज्ञानिक क्षमतावान् भएकाहरुलाई उच्च शिक्षा दिइन्छ।

अद्वितीय शैलीको यो मन्दिर शानदार दृष्य र आकर्षक संरचनाले गर्दा लोभलाग्दो छ। भनिन्छ, थाअर गुम्बा गेलुक सम्प्रदायका संस्थापक चोङ्गखापाको जन्मस्थान हो। मिंग वंशको अवधि（1368-1644）मा होङ्ग वुको शासनकालमा चोङ्गखापाकी माताले एक प्यागोडा निर्माण गरेकी थिइन।

थाअर मन्दिरमा प्राचीनतम् धार्मिक टावर निर्माण गरिएको छ। त्यहाँ महिनौ लगाएर भिक्षुहरुले आफ्नो शरीरलाई कष्ट दिएर पनि आफ्नो श्रद्धा प्रकट गरिरहेको दृष्य देख्न सकिन्छ।

एक लेखका अनुसार सन् 1560 मा मिंग वंशकै च्या चिङ्गको शासनकालमा रन छिन चोङ्ग चान नाम गरेका एक भिक्षुले कमलको फूल नाम पर्वतको दक्षिणी फेदीमा सानो गुम्बा बनाए, पाँचौ वर्षमा अर्थात् 1577 मा वान लीको शासनकालमा （1368-1644）मा एक बौद्ध भिक्षुले तेश्रो दलाई लामाको आदेशमा तालिङ्ग प्यागोडाको बाँयातर्फ अभिताभ बौद्ध हल स्थापना गरे। तत्पश्चात् भिक्षु र अन्य छात्रहरु बढ्दै गएपछि यसको महत्व बढ्दै गयो। दशौं हजार विभिन्न राष्ट्रियताका भक्तहरु, तिब्बतीहरु, मङ्गोलहरु आदिका लागि उत्तरपश्चिमी यो क्षेत्र केन्द्र बन्न पुग्यो। र यसरी यो पवित्र बुद्ध भूमिका रुपमा व्यापक ख्यातिप्राप्त हुँदै गयो।

सन् 1379 मा पहिलोपटक बनाइएको विश्वास गरिने 450 वर्गमिटरको विश्वास स्वर्ण छानाको हल निकै आकर्षक छ। त्यसपछि तिब्बती र बौद्ध चेलाहरुले भिक्षा संकलन गरी यसलाई विस्तार गर्दै गए।

50औं वर्षमा अर्थात् खाङ्गसीको शासनकाल (1644-1911) मा छिङ्गहाइस्थित मंगोलियन काउन्टी अधिकारीले एकहजार तीनसय टायल्स (चीन तथा पूर्वी एशियामा प्रयोग हुने एक फेरिबदल भैरहने तरीकाको मापन विधि जुन् चीनमा 50 ग्राम अर्थात् (1 3 / 4 औंस भनेर निश्चित गरिएको थियो) स्वर्ण उपलब्ध गराए। त्यस्तै उनले उपलब्ध गराएको बाह्र हजार चाँदी पनि मिसाएर पाताको छाना तयार पारिएको थियो।

सन् 1740 मा छिङ्ग वंशकाल(1644-1840)मा तिब्बती राजाले सुनको टाइल हललाई आश्रित गर्न सत्ताईस हजार तायल्स चाँदी उपलब्ध गराएका थिए। यसरी 19 मिटर अग्लो तालिङ्ग प्यागोडा प्रतिष्थापित भयो।

प्यगोडाका अगाडि जुहारात, साँगितिक बाजागाजाका साथै सुन, चाँदी, काँस वा पित्तल, प्राचीन फूलदानी आदि बत्तीहरु छन्। कमलको सिंहासनमा बुद्धको मूर्ति छ।

बुद्धका कथाहरु मूर्ति भित्री छाना तथा पर्खालहरुमा कुँदिएको छ। तस्वीरहरु स्पष्ट तथा जोडदार छन् । हलभित्र छिंग वंशकालमा शासकहरुद्वारा प्रदत्त कुँदिएको पत्थर, सैयौं बुद्धसूत्रहरु, राजाहरुले मन्दिरको उत्थानका लागि प्रदान गरेका सरसामग्रीहरु आदि राखिएको छ।

कालखण्डसँगै क्रमशः थाअर गुम्बाको निर्माण तथा यसको स्तरवृद्धि कार्य भैरहेको बुझ्न सकिन्छ। प्रत्येक हलमा प्रवेश गर्नेवित्तिकै गहनतम् पुरातात्विक अनुभूति हासिल गर्न सकिन्छ। पथ प्रदर्शकले दिएको जानकारीसँग प्रत्यक्ष रुपमा त्यहाँ सङ्ग्रह गरिएका वस्तु हेर्नु जो कोहीका लागि पनि रोचक र कौतुहलताको विषय हो। साथमा त्यहाँ कुँदिएका जानकारी र आफ्नै अनुभूतिको स्थलगत अध्ययन वास्तवमै जीवनोपयोगी हुनजान्छ।

 त्यहाँ सबैभन्दा ठूलो क्लासिक हल 2 हजार 750 वर्गमिटरको क्षेत्रफलमा अवस्थित छ। झण्डै 108 पिल्लरहरुमा सुन्दर तथा मनोहर तस्वीरहरु कुँदिएका छन्,रङ्गीन तथा ध्वजापताका सहित बौद्ध कलाद्वारा लपेटिएको यो क्षेत्र सबैका लागि आकर्षणको विन्दु हो।

थाअर मन्दिरलाई उत्तरपूर्वी कुनामा सानो स्वर्ण टाइलको हल छिङ्ग वंशको 31 औ वर्ष (1692) मा खाङ्गसी शासनकालमा बनेको र पछि सन् 1802 मा यसको स्वरुप बदलेर स्वर्ण पाताको बनाइएको मानिन्छ। करीब 1,127वर्गमीटर क्षेत्रमा फैलिएको यो हलमा पाँच वटा मूर्ति छन् जहाँ बाघ, चितुवा, भालु जस्ता हिंश्रक जनावरको रौं छाला भएका जनावरलाई देखाइएको छ। बाँयातर्फ नवौं पञ्चेन लामाले सेतो घोडा चढेको देखाइएको छ उनी तिब्बतबाट छिङ्गहाइस्थित थाअर गुम्बासम्म एकैदिनमा आइपुगेका थिए। यही विश्वासमा उनको भित्तेचित्र कुँदिएको छ। साथै दाँयाबाँया भित्तामा जङ्गली गोरु, बाख्रा, बाँदर, कालो भालु र अन्य जनावरको चित्र कुँदिएको छ।

थाअर गुम्बाभित्र रहेका महत्वपूर्ण विशाल हलमध्ये अर्को एउटा हल हो चिरायू हल। चिरायू हललाई 1717 मा भिक्षुहरुले सातौं दलाई लामाको दीर्घायूको कामना गर्दै बनाएका थिए। जसले 772 वर्गमिटर क्षेत्रफल ओगटेको छ। त्यस हलमा शाक्यमुनी र उनका दुई चेलाको मूर्ति छ। हलका दुईपट्टि मञ्जुश्री र समन्तभद्र बोधिसत्वको मूर्ति पनि छ। चम्किला इँटा र रङ्गीन पेन्टिङ् ले यो हल हेर्न लायकको छ।

यहाँ धेरै पीपलका रुखहरु छन्। ग्रीष्म ऋतुमा यसको घना छाँयाले शीतल र सुवास छर्ने गर्दछ।

अष्टबुद्ध प्यागोडा थाअर गुम्बासँगै अग्ला र सीधा खडा भएका छन्। छिङ्ग वंशका शासक छियानलोङ्गले 1766) मा यसको निर्माण गरेको मानिन्छ। शाक्यमुनीका अष्ट मांगलिक कर्मको प्रतिनिधित्व गर्न यिनको स्थापना गरिएको हो।

विभिन्न तीन प्रकारका प्रसिद्ध विशेषता थाअर मन्दिरमा रहेका छन्। जस्तै मक्खन मूर्ति, भित्तेचित्र Frescos र पलाँसको सजावट। मक्खनका मूर्तिहरुले बुद्धका विभिन्न स्वरुपहरु लाक्षणिक स्वरुपमा देखाउँदै चरा र जनावर, रुख र फूल, चिनियाँ वास्तुशास्त्रको प्रवर्द्धन, धार्मिक कथा तथा पुराण कथाको पनि व्याख्या गरेका छन्। ती जीवन्त तथा ज्वलन्त हस्तकलाका नमूना मानिन्छन्।

मक्खन मूर्तिकलाको लामो इतिहास छ। थाङ्ग (618-907)वंशका शासक चन क्वान (641) का पालामा बेइजिङ्ग राजकुमारी वन छङ्गले थुपो शासक श्रङ्गचङ्ग गम्पो Songtsan Gambo सँग विवाह गरिन् उनले साथैमा छाङ्ग आनबाट शाक्यमुनीका मूर्तिहरु पनि ल्याएर आइन्। वनछङ्गप्रतिको आफ्नो श्रद्धा प्रकट गर्नका लागि बौद्ध चेलाहरुले थुप्रोका थुप्रो मक्खन बुद्धका मूर्तिअघि चढाए। त्यसपछि यो तिब्बतीहरुको संस्कार बन्न थाल्यो। मक्खन मूर्तिकला थाअर मन्दिरमा फैलियो। कलाकार भिक्षुहरुले कडा अध्ययन गरेर विशेषतायुक्त तथा विशिष्ट मूर्ति बनाउन सफल भए।

भित्तेचित्र लगभग सबै पर्खालहरुमा देख्न सकिन्छ। अधिकांशतः पर्दाद्वारा बनाइएका छन् भने कतिपय प्रत्यक्ष रुपमा कोरिएका छन्। भित्तेचित्रका रङ्ग समुज्ज्वल र नमुर्झाउने खालका छन्। 

पलाँस कला चाहिं थाअर मन्दिरमा भित्र्याइएको तिब्बती कला हो जहाँ विभिन्न रंगका रेशमी टुक्राहरुलाई विभिन्न आकारमा ढाल्दै बुद्धको आकृति, फूल, चरा जनावर आदि बनाइएको छ। त्यसपछि त्यसलाई ऊनी तथा कटनले बुट्टेदार बनाइएको छ। बुद्ध जीवनका तीन आयाम उद्धृत गरिएको त्यस पलाँस कलामा बुद्धका कथा, धार्मिक जीवन र अन्य कुराहरु पनि समेटिएका छन्।

चन्द्र पात्रोअनुसार जनवरी, अप्रिल, जुन र सेप्टेम्बरमा थाअर गुम्बामा समाधि अर्थात् मायावी आनन्दोत्सव तथा धार्मिक गतिविधि आयोजना हुने गर्दछ। त्यस्तै श्रद्धा प्रकटका लागि सूर्य तेजमा बुद्धस्नान तथा मक्खन मूर्ति प्रदर्शन आदि कार्यक्रमहरु हुने गर्दछन्।