रमणीय च्याङ्गच् शहर

-अजय अलौकिक

दक्षिणी तिब्बतको शिगाचेको पूर्वमा च्याङ्गच् शहर पर्दछ। तिब्बतीहरू यसलाई ग्याङ्गचे भन्दछन्। न्याङ्ग छु उपत्यकामा अवस्थित यो नगरलाई सन् 1268 तिर निर्माण गरिएको तीन किलोमिटर लामो पर्खालले घेरेको छ। यो समुद्री सतहबाट 13,050 फीट माथि अवस्थित छ। सन् 2006को तथ्याङ्क अनुसार, यस शहरमा 98% तिब्बतीसहित कुल 67 हजार जनसंख्या रहेको छ। यो चीन तथा तिब्बतको ऐतिहासिक र साँस्कृतिक शहरबाहेक एक उदीयमान पर्यटकीय शहर पनि हो। सन् 2008 मा, च्याङ्गच्‌लाई 1 शहर, 18 नगर, 151 गाउँ र तीन बासिन्दा समितिको क्षेत्राधिकार दिइएको थियो। 3771 वर्ग किलोमिटरको क्षेत्रफल ओगटेको यस शहरको सन् 2013मा कूल ग्राहस्थ उत्पादन 1,316 अर्ब युआन पुगेको थियो जुन सन् 2004को तुलनामा 201% ले वृद्धि भएको हो। ल्हासाबाट 254 किमी दक्षिणपश्चिममा अवस्थित यो शहर ल्हासा र नेपालको काठमाण्डु जोड्ने एउटा सङ्गम बिन्दु पनि हो। तिब्बत र नेपाल जोड्ने मैत्री राजमार्गको एक खण्ड हो।

च्याङ्गच् शहर च्याङ्गच् किल्ला र पाल्खोर गुम्बाको भव्य सोपानकृत कुमबुमको लागि प्रख्यात छ। साथै च्याङ्गच् शहरलाई सन् 1903 र 1904को शक्तिशाली बेलायती आक्रमणको प्रतिरोध गर्न सफल भएकोमा "हीरो शहर" को रुपमा पनि उल्लेख गरिएको छ। यो शहरलाई सन् 1954मा आएको बाढीले धवस्त बनाएको थियो भने पछि साँस्कृतिक क्रान्तिको बेला पनि यहाँका बिहार, मठमन्दिर तोडफोड गर्नुकासाथै बहुमुल्य सरसामान लुटपाटसमेत भएको थियो।

शिगाचे शहरबाट च्याङ्गच्‌ जाने क्रममा हामीले (सीआरआई भ्रमण टोली) बाटोमा हालको आवश्यक्ता, प्रविधीयुक्त फार्म हाउसमा गरिएको तरकारी खेतीको अवलोकन गरेका थियौं। त्यहाँ पशुपालन तथा फार्महाउसको स्थापना गरेर मनग्य आम्दानी गरेको देखियो। पछिल्लो समयमा यसरी तिब्बतमा फार्महाउसबाट त्यहीँ उत्पादन भएका सागसब्जी खानपाएको पनि बुझ्यौं र दाँयाबायाँ हरियाली फाँट र पहाड हेर्दै हामी च्याङ्गच्‌ पुग्यौं। यहाँ खुट्टा टेक्नासाथै मेरो मन त चङ्गा बनेको थियो। सानो शहरोन्मुख शहर। यो ठाउँ कामबाट विश्राम लिएर आउने र शहरको हल्लाले नछोएको स्वच्छ हावा खान आउने ठाउँ भन्ने भयो। साथै यहाँ पर्यटकको चाप भने देखें। जसरी काठमाण्डुबाट ताजा अनुभव गर्नका लागि हामी धुलीखेल र नगरकोट जान्छौं। त्यस्तै अनुभव भएको थियो। बसाइ एक दिनको मात्र थियो। यहाँ पाइला टेकेदेखि नै केही दिन बस्न पाए हुन्थ्यो भन्ने मनमा उठेको थियो, ल्हासा अनि शिगाचे जस्ता शहर घुमेर आएता पनि यो सानो शहरले मलाई यसरी किन तान्या हो, म अचम्मै परेको थिएं तर अचम्म मान्नुपर्ने कुनै कुरै छैन, यो शहर पनि ऐतिहासिक अनि प्राकृतिक रुपले धेरै सुन्दर छ। यहाँका आकर्षणका बारेमा बेलिबिस्तार लाउने नै छु। अझै भन्नुपर्दा यहाँ त झनै भुल्नै नसक्ने घटना घटेको छ।

च्याङ्गच्‌मा पाइला टेक्नेबित्तिक्कै चङ्गा बनेको मनलाई अझै हलुको बनाउन होटेलमा झोलाहरू राखी हामी सबै जना दिवा भोजनका लागि लाग्यौं र शिगाचेबाट हामीसँगै आउनु भएको सञ्चार विभागका प्रमुख (जसको परिचय मैले यसअघि https://nepal.cri.cn/821/2016/01/21/1s154785.htm "शिगाचे र यसको सेरोफेरो"मा गरिसकेको छु)ले नेपाली खाना भनेको छु तपाईँलाई भन्नुभयो। मन झङ्कृत भयो साथै साञ्चै हो र भन्ने पनि भयो। नभन्दै नेपाली बोल्दै एक जना दाइ आउनु भयो। खण्डेथालमा भात, तारेको आलु, तरकारी, मासु र अचार साथै मःम पनि खाने होला होइन भन्दै एक प्लेट मःम पनि ल्याइ टेबल अगाडि राखिदिनु भयो। आहा कति रमाइलो। शब्द छैन भन्नलाई। त्यस बेला पनि त्यस्तै थियो स्थिती, एक त चकित् त्यसमाथी भोको र मःम। बोल्ने फुर्सद नै भएन। मज्जाले खाएँ। दालभात पनि खाएं, मःम पनि खाएं। मीठो! दाल पनि धेरै नै मिठो। त्यो स्वाद अझै मनमा बसेको छ। अनि त्यो होटेलको दाइ पनि पहिले नेपाल गइसकेको रहेछ र उहाँका दाजु काठमाण्डुको बौद्धमा बसोबास गर्दैआएको पनि बताउनुभयो। मीठो कुराकानी र मीठो नेपाली स्वादकै भोजनपछि क्षणिक विश्रामका लागि विश्राम-घर लाग्यौं, विश्राम-घर र नेपाली खाना खाएको रेस्टुराँ पाँच मिनटको दुरिमा थियो।

अनि हामी बसेको होटेल नजिकै पहाडमा उभिएको थियो, च्याङ्ग्च्‌ जोङ्ग। तर त्यहाँ जान पाइएन। त्यो बेला समय नै पुगेन, त्यहाँ जानका लागि।

च्याङ्गच् जोङ्ग

च्याङ्गच् शहरको पहाडमा अवस्थित च्याङ्गच् जोङ्ग अर्थात् किल्ला सन् 1390मा निर्माण गरिएको थियो र यसै किल्ला नजिकै त्यहाँका राजकुमार फाक्पा पेल्जाङ्गपोले (1318-1370) सन् 1365 मा एउटा महल पनि निर्माण गरेका थिए जसमा नेवारी र तिब्बती शैलीका भित्ते चित्रसहितका वास्तुकला पाइन्छ। हाल पनि त्यो किल्ला र महल भग्नावशेषको रुपमा अझै त्यहाँ छ र साथै त्यहाँ 1904को ब्रिटिस आक्रमणविरुद्धको चिनियाँ युद्धको सम्झना दिलाउने ब्रिटिश साम्राज्यवादविरुद्धको सङ्ग्रहालय पनि रहेको छ।

यो किल्लानजिकै हाम्रो होटेल थियो। र त्यो पहाडको टुप्पोमा रहेको किल्लासम्म पुग्न या चढ्न पाइन्छ कि पाइदैँन त्यो भने थाहा थिएन किनकी हाम्रो भ्रमण मात्र एक दिन एक रातको थियो र हाम्रो भ्रमण सूचीमा त्यहाँ जानेबारे लेखिएको थिएन। तर त्यस किल्ला तल हामीले हिँड्ने दिन बिहान सामूहिक तस्विर लिएका थियौं र त्यहाँ मान्छेको भीड पनि थियो। त्यहाँ टिकट काटेर प्रवेश गर्न सकिने रहेछ। सङ्ग्रहालयको अवलोकन मात्रै होइन पहाड उक्लेर माथि किल्लासम्म जानपाउने पनि रहेछ। तर समय अभाव। भ्याइएन। रहर थियो एउटा।

नेपाली खाना र क्षणिक विश्रामपछि दिउँसो पाल्खोर गुम्बा लगायतको भ्रमण अवलोकनको कार्यक्रम थियो।

पाल्खोर गुम्बा र कुमबुम

पाल्खोर गुम्बालाई बाइचुश र पाल्चो गुम्बा पनि भन्ने गरिन्छ। यसलाई पश्चिम तिब्बतका राजा लाङ्गडर्माको छोरा पेल्कोर सेनको नामबाट पेल्कोर छुइदिन पनि भनिन्छ अनि तिब्बतीहरूले यही नाम अर्थात् पेल्कोर छुइदिन भन्ने गर्दछन्।

पाल्खोर गुम्बा नवौं शताब्दीमा निर्माण भएको केही प्रमाण भेट्टाइएको रहेछ। ऐतिहासिक महत्वको यो गुम्बामा तिब्बती बुद्ध धर्मको सबै सिद्धान्तलाई अपनाएको भनूं या यहाँ सबै प्रकार र विधिबाट पूजाआजा, अध्ययन तथा साधना हुने रहेछ। साथै यहाँ सयौँ वर्ष पुरानो धर्म सम्बन्धित बस्तु पनि सुरक्षित राखिएको रहेछ। त्यसै भएर होला यहाँ पर्यटक तथा धर्मावलम्बीको घुइँचो देखिन्थ्यो। बौद्ध धर्म प्राचिन भारतबाट आएको भएपनि हालसम्म तिब्बतले जगेर्ना गरेर राखेको लाग्यो, मलाई। अघि पनि भने नि यो च्याङ्ग्च्‌ले मलाई मोहनी नै लगाएको छ।

हाम्रो टोली यस पाल्खोर गुम्बाको प्राँगनभित्र प्रवेश गरेसँगै प्रायश हामी सबैको आँखा भने कुमबुमले खिचेको थियो। माथि सुनौलो गजूर भएको अति भव्य र सुन्दर सो सेतो कुमबुमले मलाई कतै प्राचीन काठमाण्डुमा पुर्‌याएको जस्तो भएको थियो। सर्वप्रथम हामी गुम्बामा नै गयौं। पन्ध्रौं शताब्दीका मूर्ति तथा थाङ्का र चित्रहरूबाट सुसज्जित गुम्बाको भवन तिब्बती राजकुमार राब्तेन कुनजाङ्ग फाकले बनाएका हुन्। उनी सोङ्गकापाका अग्रणी चेला र पछि गएर पहिलो पत्र्चेन लामाको मान्यता दिइएको केद्रुब जेका भक्त तथा चेला हुन्। यो सोङ्गकापा तिब्बती बौद्ध धर्मअन्तर्गत शाक्य सम्प्रदायको महत्वपूर्ण धर्म बन्नपुगेको छ।

यो तीन तल्लाको विशाल भवनमा बुद्धलगायत विभिन्न बुद्ध, देवदेवीका विशाल मूर्ति थियो त्यसैगरी बौद्धमार्गी, भिक्षु या विद्यार्थीको पनि भीड त्यति कै थियो। त्यसै गरी पर्यटकको पनि भीड देखिन्थ्यो। यो भवन पिलर सिस्टममा निर्माण गरिएको जस्तो देखिन्थ्यो। ठुल्ठूला खम्बा ठडेको थियो। अनि भवन या गुम्बाका भित्ताहरूमा विभिन्न चित्रहरू, देवदेवीका आकृतिहरू कुँदिएका थिए, त्यसैगरी विविध आकारका थाङ्काहरू पनि झुण्ड्याइएका थिए। अनि केही विशाल-विशाल र अरु मध्यम खालका थाङ्काहरू बेरेर राखिएको थियो। ती राखिएका केही विशाल थाङ्काहरू तिब्बती पर्वको समयमा प्रदर्शनमा राख्ने हामीलाई जानकारी पनि गराइयो। गुम्बाबाट अलि पर ढिस्कोमाथि बडेमानको पर्खाल उभिएको छ र त्यहाँ ती थाङ्काहरू प्रदर्शनको क्रममा राखिने रहेछ। प्रोजेक्टर चलाएर भव्य, सुन्दर तस्वीर हेरेको जस्तै हुने छ, शायद। त्यस माथि ती बहुमुल्य थाङ्काहरू।

यहाँ तिब्बती राजकुमारले शुरु गरेको शाक्यमुनी बुद्धको विशाल थाङ्का प्रदर्शनी अझै पनि जारी छ। यो तिब्बती पात्रो अनुसार चौथो महिनामा सर्वसाधारणका लागि देखाइन्छ। गुम्बाबाट अलि परको विशाल भित्तामा बुद्धसहित मञ्जुश्रीलगायतकाको विशाल थाङ्का प्रदर्शन गरिन्छ जसलाई तिब्बतीमा गोकु त्राम्सा भनिन्छ।

यो गुम्बा सन् 1959मा चिनियाँबिरुद्धको क्रान्तिमा केही ध्वस्त भएको थियो भने साँस्कृतिक क्रान्तिको अवधिमा झनै तहसनहस भएको थियो र पछि धेरै हदसम्मको जिर्णोद्धार गरिएको थियो। यहाँ हान, तिब्बती र नेपाली अर्थात् नेवारी वास्तुकलाको सम्मिश्रण देख्नपाइन्छ। यो च्याङ्गच्‌को मुख्य गुम्बा हो साथै यसै गुम्बाको नजिक तिब्बतकै सबैभन्दा विशाल तथा ठूलो भवन मानिँदैआएको कुमबुम स्तूप रहेको छ। यो नौ तल्ले कुमबुम 105 फीट अग्लो छ र यसमा 108 वटा ढोका छन्। यस स्तूप मा 76 वटा कक्ष छन्। पहिलो पाँच तल्लासम्म वर्गाकार देखिने यसको संरचना बाँकी भने गोलाकारको छ। यसै कुमबुमको नामले प्रख्यात मन्दिरलाई नै तिब्बतीहरूले पेल्कोर छुइदिन भन्दछन्। दश हजार वटा बुद्धको चित्र तथा मूर्ति भएकाले यस कुमबुमलाई दश हजार बुद्ध पेगोडा र त्यसैगरी बाइचुश पनि भन्ने गरिन्छ।

यसै प्राँगनमा अरु केही भवनहरू पनि थिए तर समय थोरै थियो र कुमबुमतिर लम्क्यौं। अनि म कुनै ढिलासुस्ती नगरिकन कुमबुम भित्र प्रवेश गरें। मात्र पन्ध्र मिनेट दिइएको थियो, 76 वटा कोठा अनि नौ तल्लासम्म चढ्नुपर्ने। फटाफट विविध कक्ष र भित्तामा खोपेका मूर्तिहरू सबैसबै नियाल्दै, हेर्दै खुड्किला चढ्दै गएं। सबै मूर्ति या देवदेवीको नाम नआए पनि प्राय परिचित मूर्तिहरू थिए। यहाँ तल्लैपिछे कोठाहरू फरक थिए। कुनै तल्लामा करिब बीस वटा मूर्ति राखिएको स-साना कक्ष थिए भने कुनै तल्लामा यो भन्दा कम। त्यस्तै कुनै तल्लामा मण्डलाहरू थियो। सबैभन्दा माथिल्लो तल्लामा एउटा मात्र कोठा थियो जहाँ भगवान बुद्धलगायतकाको विशाल मूर्ति थियो। अनि पाँच तल्लामा हुनुपर्छ, बरण्डा तर पहिला म माथिसम्म नै चढेको थिएं। त्यहाँ बुद्धलगायतकाको ठूलो आकृतिको मूर्ति अघि बुद्धम् शरणम् गच्छामी, धमम् शरणम् गच्छामी, सङ्घम् शरणम् गच्छामी भन्दै ढोग गरें र त्यहाँबाट यताउता नियाल्दै फोटो खिचें। तल भने कोही साथीहरू थिएन त्यसपछि झरेर बरण्डा भएको तल्लामा पनि पुरै चक्कर लगाएं। यस बेला सबै साथीहरू तल एकत्र भइसकेका रहेछन्। पन्ध्र मिनेट भइसकेको थियो। अनि म पनि सिधै झरें। यहाँ नै होला मैले क्यामेराको पहिलो पल्ट शुल्क तिरेको, यस अघि क्यामेराबाट फोटो खिचेपछि मात्र शुल्क तिरेको या चन्दा दिएकोसम्म याद छ। यस अघि गएको गुम्बामा पनि भित्र मूर्तिहरू भएको स्थानमा तस्विर खिचेमा दश युआन लेखेको थियो, क्यारे। हाल ठ्याक्क सम्झनामा आएन।

तिब्बती राजकुमार राब्तेन कुनजाङ्ग फाकले निर्माण गर्नलगाएको यो कुमबुम तथा गुम्बा सन् 1427मा थालनी गरी 1437मा पूरा भएको थियो। यो कुमबुमले नेपाल र नेवारी वास्तुकलाको सौन्दर्यता र दुई देशबीचको ऐतिहासिक सम्बन्ध दर्शाएको छ। सत्रौं शताब्दीमा यहाँ बौद्ध धर्मसम्बन्धी विभिन्न शाखाहरूको अध्ययनका लागि 16 भन्दा बढी विद्यालय स्थापित थियो जुन पछि गएर अधिकाँश विद्यालयहरू बन्द भए। यहाँ धर्मसम्बन्धी पाठशाला बाहेक छात्रावासको पनि व्यवस्था छ। यहाँ अझै पनि पाल्खोर गुम्बा र कुमबुम बाहेक विभिन्न भवन र मन्दिरहरू छन् जहाँ बौद्ध धर्मका विविध शाखा र सम्प्रदायको अध्ययन, अध्यापन गराइँदो रहेछ। तिब्बतीमा निङ्गमा, शाक्य, काग्यू र गेलुग भनिँदो रहेछ, यी विभिन्न शाखा र सम्प्रदायहरूलाई।

तिब्बती बौद्ध धर्मको संक्षिप्त जानकारी

बुद्ध धर्ममा थेरवाद, महायान र बज्रयान गरी तीन सम्प्रदाय रहेका छन्। बूझे अनुसार, हीनयान हाल प्रयोगमा छैन। यता तिब्बतीहरुले भने यी तीन सम्प्रदाय नभइकन भिन्नै प्रकारको बुद्ध धर्म मान्दछन्। भन्नुपर्दा तिब्बतीले महायानका साथै विशेषत बज्रयानको मिश्रणलाई अपनाएका छन्। तिब्बतमा आजको दिनमा पनि बुद्ध धर्मका अनुयायीहरू चार सम्प्रदायमा विभक्त भएका छन्। निङ्गमा, शाक्य, काग्यू र गेलुग।

पद्मसम्भव अर्थात् गुरु रिम्पोछेले तिब्बतमा बुद्ध धर्मअन्तर्गत निङ्गमा सम्प्रदाय भित्र्याएको मानिन्छ। निङ्गमा सबैभन्दा पुरानो र गेलुग सम्प्रदायपछिको सबैभन्दा ठूलो सम्प्रदाय हो। गेलुग चौधौं शताब्दीबाट शुरु भएको र तिब्बती बुद्ध धर्मको सबैभन्दा कान्छो तर आजको दिनमा सबैभन्दा ठूलो र महत्वपूर्ण धर्मको रुपमा रहेको छ। त्यस बाहेक शाक्य र काग्यू सम्प्रदाय पनि रहेका छन्। शाक्य, काग्यू तथा निङ्गमालाई गैर गेलुग वा रातो टोपी र गेलुगलाई पहँलो टोपीले पनि चिनिन्छ।

विभिन्न स्रोतका अनुसार, तिब्बतमा पहिलो पल्ट बौद्ध धर्म 28औं यार्लुङ्ग राजा ल्हा थोथोरी न्यात्चनको शासनकाल ईस्वी संवत् 173मा भित्र्याइएको हो तर त्यस समयमा यसले कुनै प्रभाव छोड्न सकेको थिएन। पछि 28औं तिब्बती राजा ह्लातो री न्येत्चन (इस्वी संवत् 500तिर) को शासनकालमा तिब्बतमा बौद्ध शास्त्रको पहिलो आधिकारिक ऐतिहासिक परिचय गराइएको थियो। तथापि, त्यस समयमा बौद्ध शास्त्र अनुवाद भने गरिएको थिएन। त्यस पछि तिब्बतको 33औं राजा सङ्गचन गम्पोले (जन्म 617) बौद्ध शास्त्रलाई अनुवाद गराएका थिए र दुई बौद्ध राजकुमारी (चिनियाँ राजकुमारी वनछङ्ग र नेपाली राजकुमारी भृकुटी)सँग विवाह पनि गरेका थिए। यस सँगै तिब्बतमा बौद्ध धर्मको शुरूवात र अभ्यास भएको थियो भनेर भन्न सकिन्छ। त्यसै गरी तिब्बतको 37औं राजा त्रिसोङ्ग डेटसेनको निमन्त्रणामा आएका भारतीय पण्डित संतरक्षिता र कमलशिलाले पद्मसम्भवलाई आमन्त्रण गर्न सुझाव दिएअनुसार उनलाई निम्त्याएपछि, जो 817मा तिब्बतमा आएका थिए, यसपछि तिब्बतमा बुद्ध धर्मको प्रचारप्रसार भएको मानिन्छ। पद्मसम्भवले पहिलो बौद्ध बिहार निर्माण गरेका थिए जसको नाम सामये हो। यो सँगै एक आध्यात्मिक समुदाय स्थापित भयो र सँगै धर्मशास्त्रको अनुवाद थाले र यस बेलादेखि बौद्ध धर्म तिब्बतमा स्थापित भएको देखिन्छ।

तिब्बती बौद्ध धर्मको संक्षिप्त जानकारी पछि ॐ माने पेमे हुँ भन्दै पुन पवित्र च्याङ्गच्‌को भ्रमण गरौं। च्याङ्ग्च्‌मा यस पाल्खोरबाहेक अरू गुम्बा र मन्दिरहरू पनि छन्। च्याङ्ग्च्‌को एक दिने बसाइमा हामीले पाल्खोर गुम्बा र त्यहाँको भव्य कुमबुमको साथै कार्पेट कारखाना र पाला म्यानोरको अवलोकन गरेका थियौं।

कार्पेट कारखानामा ऊनबाट धागो र धागोबाट कार्पेट बनाउने सम्म हेरें। हुन त सानातिना गलैँचा काठमाण्डुका केही बाटाहरूमा पनि काठको फ्रेममा तानमा बनाउँदै गरेको नदेखेको होइन। यो एउटा कारखाना नै थियो, तिब्बत कार्पेट उद्योग जुन तिब्बतको ब्राण्ड नै बनिसकेको छ र त्यसमाथि यहाँको कार्पेट विश्व प्रसिद्ध पनि रहेछ। त्यो भने यहीँ आएर मात्र थाहा पाइयो। विश्वमा टर्की, ईरान लगायत मध्य एशिया र यस च्याङ्गच्‌को यही उद्योगको कार्पेट तथा गलैँचा प्रख्यात रहेछ। एउटा त व्यवसायिक भइहाल्यो त्यसबाहेक यहाँको कार्पेटमा सँस्कृति पनि झल्किने भएकोले अभौतिक सम्पदामा सूचीकरण समेत गरिएको रहेछ।

पाला म्यानर

पाला म्यानर तिब्बती सम्भ्रान्त परिवारको संरक्षित पुरानो भव्य भवन हो। यस भवनको अवलोकनले प्राचीन तिब्बतमा दुई फरक वर्ग रहेको झल्काउँछ। यो पुरानो तिब्बती समाजको उदाहरण हो। पाला परिवारको तत्कालिन तिब्ब्तमा महत्त्वपूर्ण राजनीतिक भूमिका थियो। तिब्बतको शान्तिपूर्ण मुक्तिको अवधि सन् 1959 मा दलाइ लामासँगै यी पाला परिवार पनि निर्वासित भएको मानिन्छ। त्यस बेला 1414.45एकड जमिन उनीहरूको नाममा थियो रे साथै 14,250 वटा गाइबस्तु र 2,440 दासी थिए रे।

हामीले यही सामन्ती वर्गको आज भन्दा साठी-सत्तरी वर्ष अघिको बङ्गलाको पनि अवलोकन गर्‌यौं। त्यस बेला यो जमिन्दार पाला परिवार धेरै नै धनी रहेछ। जसको बङ्गलाको सजावट तिनीहरूका रहनसहनको कुरा गरेर साध्य छैन। हाम्रो नेपालमा राणा परिवारसँग एकदम मिल्दोजुल्दो। इस्ट इण्डिया कम्पनी भएको समयमा यिनीहरूको ब्रिटिसहरूसँग राम्रो सम्बन्ध भएको देखियो र आज भन्दा साठी वर्ष अघि धेरै नै सौखले बसेका रहेछन्। हाल पनि पाँच हजार वर्ग मिटर क्षेत्रफल ओगटेको सो पाला म्यानरमा सन्ताउन्न वटा घरहरू रहेका छन्। मुख्य भवन तीन तल्लाको छ भने यहाँ शयन कक्ष, स्तुति कक्ष र अतिथी कक्षहरू छन्। कोठाहरू विविध चित्र र कुँदिएका काष्ठको प्रयोगबाट भव्य श्रृँगारिएका छन्। बहुमुल्य सरसामान सहित ब्रिटिस तथा भारतीय उत्पादनको बस्तुहरू साथै दैनिक जीवनमा आवश्यक खाद्य पदार्थ समेत यहाँ हालसम्म संरक्षण गरि राखिएका छन्। सुन्दर सेरामिकका भाँडाकुँडा, हात्तीदन्तबाट बनाइएका माच्याङ्ग (चिनियाँ खेल )का गट्टीहरू, बेलायती रक्सी र बिस्किट, ग्रामोफोन त्यस बाहेक सोए सस, भिनेगर, नाडी घडीहरू, सौन्दर्य प्रसाधनका सामग्रीहरू संरक्षितका साथै सजाएर राखिएका छन्। त्यस्तै भित्ता तथा सोफाहरूमा बाघ र हरिणलगायतका जनावरका छाला झुण्ड्याइएका/राखिएका छन्। त्यस्तै हीराजवाहरात तथा अन्य बहुमूल्य पत्थरहरूबाट पनि पाला परिवारको धन राशि प्रमाणित हुन्छ। त्यस बाहेक यहाँ मैनलगायतबाट दलाइ लामा र पाला परिवारहरूको टेबलमा बसी चिया खाइरहेको आकृति पनि बनाएर राखिएको छ। साथै यहाँ काम गर्ने किसानहरूलाई निकै क्रुर अमानविय व्यवहार गर्ने गरेको यहाँको वस्तुस्थितीबाट झल्किन्छ।

भान्छा, अन्नबाली केलाउने या गलैँचा बुन्ने लगायतका विविध कोठामा कामदारलाई सजाय दिने गरेको पुरै हात-गोडा बाँध्न मिल्ने फलामका सिक्री, हतकडी, कोर्रा लगायतका बस्तु राखिएको छ। लाग्छ, ती कोठाहरू सबै कारागार हो। त्यस्तै कामदारका लागि सुत्न बस्नका लागि पाला परिवारको भवन वरपर टहरामा सानो कोठा दिइएको देखियो र त्यहाँ पातलो राडी र आगो ताप्ने भाँडोबाहेक केहि थिएन। एक मानिसले अर्को मानिसलाई के कस्तो व्यवहार गर्ने गर्थ्यो भन्ने यहाँ देखाइएको छ जुन आजका दिनमा छैनन् या नहोला भन्ने आशा गर्छु, सारा विश्वमा। हरेक मानिसको आफ्नै अस्तित्व हुन्छ। हिजो आज जनावरको अधिकार तथा संरक्षणको कुरा हुन्छ। मानिस त धेरै उच्च प्राणी हो नि, होइन र। पाला परिवारको रहनसहन हेरेर तिब्बती आम नागरिक मुक्त भएको पाउँदा खुशी नै लाग्यो। यसै कुराले तिब्बत मुक्त भएको कारण पनि देखाउंछ। नेपालमा प्रजातन्त्र आउनु र तिब्बत मुक्त भएको समयपनि सँगसँगै रहेछ। नेपालमा पनि राणा शासनविरुद्ध आन्दोलन भइ प्रजातन्त्र आएको थियो त्यसै गरी यहाँ पनि यस्ता सामन्तीबाट आम तिब्बती नागरिक मुक्त भएको हो।

हामीले पाला म्यानरको भ्रमण गरेर मुक्तिअघि सामन्ती वर्गको सौखिन जीवन र अर्को तर्फ कामदारको दुःखद जीवनको बारेमा जानकारी लियौं। जसबाट तिब्बत मुक्त भएको कारण हामीले जान्न सक्छौं साथै साठी वर्षमा भएको ठूलो विकास स्पष्ट रुपमा अनुभव गरेका छौं। मानिसलाई नै नोकर बनाएर आफू धनीमानी भएर हिँडेका पाला परिवारको भवनलाई यसरी जतन गरेर आज हामी सर्वसाधारण या पर्यटकलाई देखाउनु एउटा ऐतिहासिक घटनासँग साक्षात्कार गराउनु हो। यो म्यानर शिगाचे तथा च्याङ्गचको एक ऐतिहासिक ठाउँ बनेको छ।

हाम्रो च्याङ्गच् यात्राको यो म्यानर अन्तिम अवलोकन स्थल थियो। भोलिको बिहानी घामसँगै यस रमणीय ठाउँलाई विदा गर्दै ल्हासा फर्कनु थियो। यही त हो नि संसार। यात्रा निरन्तर।

------------------------------

हामी ल्हासाबाट नयाँ राजमार्ग हुँदै शिगाचे गएका थियौं र च्याङ्गच्‌बाट ल्हासा पुरानो बाटोबाट फर्केका थियौं। यो बाटो र यात्राको झल्को आज पनि आउंछ साथै कहिलेकाँही सपनामा पनि देख्छु। बाटो त ठ्याक्कै हाम्रै जस्तो। भन्न खोजेको मुगलिङ्गबाट काठमाण्डु आउँदाजाँदाको जस्तो। घुम्तीमाथि घुम्ती। हुन त पहाडी क्षेत्रको बाटो यस्तै हुन्छ। नागबेली। एक पहाडबाट अर्को पहाड छिचोल्न पर्छ। यो बाटो पुरानो भए पनि समयसमयमा मर्मत भएको पनि देखिन्छ। बाटो कै कुरा आएको छ साथै यी बाटाका कुरा गरेर थाकिँदैन पनि होला किनकी त्यस बेलाको यात्रामा थकान् महसुस गरिएको थिएन र आज पनि स्मरणयोग्य छ।

च्याङ्गच्‌बाट हिँडेदेखि नै हरियाँ फाँट हेर्दै हिँड्यौं। त्यसपछि अगाडि बढ्ने क्रममा पहाडको टुप्पो या माथिल्लो भागमा हिउँ पनि देख्यौं। तल हरिया फाँट अनि पहाड र परको चट्टाने् पहाडमा हिउँ। अलि पर गएको भए हिमाल या हिमालय श्रृखंला नै देख्थ्यौं। यही शिगाचेमा नै पर्छ सगरमाथाको उत्तरी भाग। तर हाम्रो यात्रा ल्हासातर्फ फर्केको छ। बाटो लामो भएपनि यस्ता मनोरम प्राकृतिक दृश्यको कारण थकाइ भने पटक्कै लागेको थिएन। यात्राको दौरानमा हामीहरूले ठाँउठाँउमा उत्रँदै फोटोहरू पनि खिच्यौं। जसले थकान भन्दा पनि ऊर्जा थप्दै गयो। एक ठाँउमा उत्रेर खोलाको कलकल आवाज सुन्दै पानी छुन गएं। ठाँउठाँउमा भेंडा, गाई, चौंरी गाईहरू चरिरहेका थिए। यस्तै दृश्य हेर्दै अगाडि ताल देखियो। सिम्ला नाम रहेछ यस तालको र एक ठाउँमा गाडि रोकी यस ताल र ठाँउको रस्वादन गरें। त्यहाँ माला तथा विभिन्न पत्थर र ढुङ्गा लगायतको क्यूरियो पसल थियो र सम्झना स्वरुप श्रीमती र छोरीलाई माला किनें। यसै बाटोमा पाँच हजार मिटरको उचाइबाट बग्ने खारोला हिम नदी पनि पर्दछ।

खारोला र यामद्रुक ताल

ताल तलैया भएको सिम्लाबाट अगाडि बढ्यौं। एकदम चिसो ठाउँ पर्छ बाटोमा भनेको थियो। साँच्चै! त्यो खारोलामा हिमालकै चिसो अनुभव गरें। पाँच हजार मिटरको उचाइ थियो क्यारे। र मुख्य कुरा त हिम नदी बग्ने ठाउँ रहेछ। त्यो शरदीय ऋतुमा पनि चिसो हावा र फुसफुस हिउँ पनि उड्दै थियो। हिम नदी बग्ने र हिमपहिरो जाने ठाउँलाई यसरी नजिकबाट पहिलो पल्ट हेर्न पाइयो। बाटोको पारी त्यस खारोला हिमपहिरो थियो। यहाँ पर्यटकका साथै सवारी-साधनको चाप थियो। यहाँबाट फेरि अगाडि बढ्यौं र एउटा ताल देखियो। आँखाले भ्याएसम्म देखिने विशाल रहेछ, यो ताल। यस ताललाई यामद्रुक भनिँदो रहेछ। यता बाटो उता ताल। गुरुजी बाटो हेर्दै म भने ताल हेर्दै। मलाई लाग्छ, करिब दुई घण्टासम्म ताल हेर्दै गयौं। यो बाटोको डिजाइनरलाई मान्नै पर्छ। को रहेछ, यस्तो जिनियस। यस्तै मनमा कुरा खेल्दै थियो क्यारे। त्यसपछि माथि उक्लेपछि पारीतिर झर्ने भएपछि गाडि रोकियो अन्तिम पटक त्यो ताललाई हेर्न। अब त्यो तालसँग छुट्टिने अवस्था थियो, फोटोहरू खिचें। साथै याक पनि चढें। मुक्तिनाथ जाँदा पहिलो पल्ट याक देखेको थिएं तर चढ्न पाएको थिएन। यहाँ दश यूआन तिरेर चढें। अहिले त नेपालमा पनि यसरी पैसा कमाइन्छ कि। सुन्दर विशाल तालको दृश्य मनभरि अनि क्यामेराबाट पनि क्लिक-क्लिक। यहाँबाट अति नै मनोरम थियो, दृश्य र याक चढाइपछि गाडि चढियो र कहीँ नरोकिकन् ल्हासा आयौं। करिब नौ घण्टाको यात्रा गर्‌यौं। तर ठाउँठाउँमा धेरै पटक झरेर प्राकृतिक दृश्यको स्वाद लिएको कारण ल्हासा फर्कन धेरै समय लागेको हो। तर हरेक ठाउँमा झरेपछि त्यहाँबाट हिँड्न भने नपरे हुन्छ जस्तो भएको थियो। धेरैपछि यस्ता दृश्य हेर्न पाइयो।

अनि ल्हासामा हाम्रो टोलीबाहेक अरु दुई टोली पनि आफ्नो यात्रा सकाएर फर्किसकेको थियो। एउटा टोलीमा तीन समूह थियो र यसरी छरिएर गएका सबै साथी पनि जम्मा भयो र आआफ्नो यात्राको बारेमा चर्चा गर्यौं। उत्तर तर्फ अर्थात् नाम्चो ताल जानेले पो त प्राकृतिक दृश्यको भरपुर आनन्द लिएको जस्तो देखियो। मलाई त्यस्तो लाग्नुमा कुनै आश्चर्य छैन। आखिर मान्छे न त हो। त्यसमाथि प्रकृतिको खानी तिब्बत। अर्को एउटा जानुपर्ने ठाउँ मानसरोवर पनि यहीँ पर्छ।

संसारको छानो उपमा दिइएको तिब्बत प्राकृतिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा धेरै नै धनी छ र यसमा दुई मत नहोला। तर व्यक्तिगत कुरा गर्नु पर्दा यहाँको खानाले भने गर्नु गरेको थियो, मलाई। जे पनि पिरो अति नै पिरो थियो, सछ्वानको प्रभाव परे जस्तो छ, खानामा। त्यस बाहेक मलाई प्राकृतिक रस्वादन गर्दै तिब्बतको उद्योग, व्यवसाय, कृषि, धर्म, सँस्कृति, रीतिरिवाजआदि विषयबारे चौतर्फी रुपमा जानकारी हासिल गर्ने राम्रो मौका मिलेको थियो। म यहाँ दुर्गमसम्म बाटो बनेको देखेर निकै नै प्रभावित भएं। बाटो नै विकासको सूचक हो। शुरुवात हो। तिब्बत विकास पथमा लम्किँदै छ।

 (यी तस्वीरहरु सबै लेखक स्वयंले खिचेका हुन्।)