फन्ट डाउनलोड
सि.आर.आइको संक्षिप्त परिचयनेपाली सेवाको संक्षिप्त परिचयसम्पर्कका लागि

चङ्गा-चीनको एक अनुपम उपहार (भाग-2)

(GMT+08:00) 2016-10-19 14:53:31

-अजय अलौकिक

तीन हजार वर्षभन्दा धेरै अघिदेखिको इतिहास बोकेको चीनको एउटा कलाको नामलाई हामी चङ्गा भन्ने गर्छौं। चिनियाँहरू यसलाई फङछङ भन्छन्। फङछङको नाम राख्नुअघिसम्म यसले विभिन्न आकार धारण गर्नुका साथै विभिन्न सामग्रीको प्रयोग हुँदैआएको थियो। भनिन्छ, ईशा पूर्व 476-221को अवधी अर्थात् युद्धग्रस्त चीनको समयमा शानतोङ, वइफाङ निवासी मो दी (ईशा पूर्व 468-376) नामका एक प्रसिद्ध दार्शनिकले सर्वप्रथम चङ्गा बनाएका थिए। त्यस कलालाई उनले आफ्ना शिष्य लू पानलाई हस्तान्तरण गरे र उनले रेशम, बाँस तथा मसिना सिन्काबाट यूआन नामक चराको आकारमा चङ्गा बनाएका थिए। ईशा पूर्व 206 देखि सन् 220पछि अर्थात् हान वंशपछि चङ्गा बनाउन कागजको प्रयोग हुनथालेको हो। यस बेला चङ्गालाई च यूआन भनिन्थ्यो। च भनेको कागज र यूआन चराको आकारमा भएकोले यूआन जोडिएको हो।

त्यसपछि सन् 907 देखि 960को समयमा चङ्गामा सिट्टीसमेत राखेर उडाउने प्रचलन शुरु भयो र सिट्टीमा हावाको दवावबाट उत्पन्न भएको धुन कुछङ बाजाको धुन झैं सुनियो र त्यसबेला देखि चङ्गालाई फङछङ भन्न थालिएको भन्ने गरिन्छ। साथै फङ भनेको हावा हो। यसरी आज हामीले उडाउने चङ्गाको विकासका साथै नामाकरण भएको हो। साथै आज पनि कतिपय ठाउँमा चङ्गामा रेशमको धागोले गाँठो बाँधेर सिट्टी राख्ने गरिन्छ जसबाट आकाशमा चङ्गा उडेसँगै मधूर धून बज्छ।

त्यस कालमा चङ्गाको प्रयोजन खेलको रुपमा नभइ सैन्य सामाग्रीका रुपमा हुन्थ्यो। ऐतिहासिक दस्तावेज अनुसार ती चङ्गाहरू आकारमा धेरै ठूला पनि थिए र मानिसहरूलाई बोक्ने खालका समेत हुन्थ्यो जसबाट दुश्मन सेनाका गतिविधी हेरिने गर्थ्यो। त्यस्तै दुश्मन सेनाबीचमा विभिन्न पर्चाहरू फ्याँक्न पनि चङ्गाको प्रयोग गरिन्थ्यो। प्राचीन कालमा सेनासँग जोडेका चङ्गाका किस्साहरू धेरै छन्।

त्यसै गरी चङ्गालाई अन्धविश्वाससँग पनि जोडिएको छ। छिङ्ग वंशकाल (1644-1911)मा चङ्गा उडाउनु र त्यसलाई छोड्नु आफ्नो दुर्भाग्य तथा रोगव्याधीलाई धपाउनु अर्थ रहेको छ र साथै यदी कसैले सो छोडेको (हामीकहाँ भन्दा चेत भएको)चङ्गा टिपेमा त्यस व्यक्तिलाई दुर्भाग्यले पछ्याउँछ भन्ने गरिन्छ। यसै कुरालाई आज हेर्दा विरामी मानिसलाई स्वच्छ हावा तथा बाह्य गतिविधीमा भिजाउन पुराना पुस्ताले यस्तो भनिएको हुनुपर्छ भन्ने विश्वास गर्न सकिन्छ। तर कोरियामा यस्तो परम्परा नै छ कि केटाले चङ्गामा आफ्नो नाम र जन्म मिती लेखी उडाउने र पछि धागो काटिदिने गर्छ। यसरी काट्नुमा नराम्रा कुरा जति त्यस काटिएको चङ्गाले लैजाओस् भन्ने धारणा रहेको छ। त्यस्तै थाइल्याण्डमा देवताको प्रार्थनास्वरुप चङ्गा उडाउने चलन छ। त्यसै गरी चीनमा पितृको सम्झनामा मनाइने छिङमिङ पर्वको समयमा आफ्नो पूर्वजसम्म सन्देश पुग्छ भन्ने विश्वासमा चङ्गा उडाइन्छ। जापानमा भने मै पाँच तारिख बाल दिवसको अवसरमा इच्छा र साहसको प्रतीकको रुपमा विण्डसक अर्थात् मोजा या सिलिण्डरको आकार या कार्प माछाको आकारमा चङ्गा उडाउने गरिन्छ।

भनिन्छ चङ्गा बुद्ध धर्म प्रचार-प्रसारको क्रममा चीनबाट कोरिया, जापान पुगे र बिस्तारै मलेशिया, ईण्डोनेशिया तथा भारतमा फैलियो। त्यसै गरी रेशम मार्गको माध्यमबाट अरब, उत्तरी अफ्रिका र पोर्टुगिजको मातहतमा रहेको क्षेत्र, बेलायत (ईस्ट ईण्डिया कम्पनि) तथा डचबाट युरोपसम्म फैलिएको बताइन्छ। त्यस्तै केही इतिहासविद्हरूको भनाइ अनुसार, मङ्गोलियाली राजा चङ्गेज खानले आफ्नो साम्राज्य विस्तारको क्रममा केन्द्रिय युरोप तथा एशियासम्म चङ्गालाई पुर्‌याएका हुन्। त्यसै गरी मार्को पोलोले चीनबाट युरोपमा फर्कँदा मात्र चङ्गा लगेको पनि भनिन्छ।

एक प्रसिद्ध बेलायती वैज्ञानिक डा. निदामले आफ्नो 'चीनको विज्ञान र प्रविधिको इतिहास' शीर्षकको पुस्तकमा चङ्गालाई एक प्रमुख वैज्ञानिक अन्वेषनको रुपमा समेत चर्चा गरेका छन्।

चङ्गा अब बाल्यकालको झल्को दिने र मात्र बाल खेलको रुपमा लिन नमिल्ने भएको छ। चीन र विश्वका चङ्गाप्रेमीहरूले विभिन्न आकार प्रकारका चङ्गा उडाउँदै संसारलाई अचम्भित बनाएका छन्। एक जापानी चङ्गाप्रेमीले तीन सय मिटर लामो चङ्गा उडाएका थिए। त्यसै गरी न्यू जिल्याण्डका एक नागरिकले सय यार्ड लामो माउसुली आकारको चङ्गा उडाएका थिए। 5,952 वर्ग फीटको चङ्गा उडाएर डच समूहले विश्व रेकर्ड नै बनाएका थिए। यसरी चङ्गा उडाउने मात्र होइन चङ्गा बनाउने नै एक ठूलो कलाको रुपमा विकास भएको छ। चङ्गा बनाउने शिल्पीकारले विभिन्न जनावर, चराचुरुङ्गी, कीराहरू, प्राचिन कालका कथाबस्तुका पात्र, चर्चित उपन्यासका पात्र र त्यसै गरी सुन्दर र आकर्षक देखिने कुनै पनि बस्तुका आकारमा चङ्गा बनाएको देखिन्छ। हालको प्रविधीअभ्यस्त संसारमा कागज, रेशम, प्लास्टिक र धागोबाट मात्र नभइ पेँच किल्ला र नट कस्नुपर्ने, फोल्डिङ गर्न मिल्ने चङ्गा पनि बन्न थालेका छन्। हुन त पहिले सैन्य प्रयोजनको समयमा मानिस नै बोक्ने भएको हिसाबले त्यस बखत पनि यस्तो व्यवस्था भएको हुँदो हो। अनि अहिले आयामिक थ्री डी चङ्गा समेत बन्न थालेका छन्।

चङ्गा चिनियाँ हस्तकलाको एक प्रतीक हो र यस्ता चङ्गा उडाउन पनि सिप र कौशलको आवश्यक्ता पर्छ। उता जस्तो सामान्य चङ्गा उडाउने र चेत पार्ने जस्तो होइन। तर अरुको चङ्गा चेत गर्न पनि कहाँनिर कसरी जुधाउने, त्यस्तै धागोको स्तरीयता छँदैछ त्यसबाहेक हावाको वेगसँगै कसरी धागो छोड्ने, कुशल चङ्गापाइलट भनुँ न हुनु आवश्यक छ। यता अजिब-अजिब आकार-प्रकारका चङ्गा, कुनै चङ्गामाथि थप गर्दै आठ-दश वटा चङ्गा धागोमा जोड्दै उडाएको देखिन्छ तर कहिले रेलगाडीझैं लाग्ने लामो अनि त्यस्तै लामो पुच्छरसहितको ड्र्यागनझैं चङ्गा उडाउनलाई सिप चाहिन्छ नै। यसर्थ चङ्गा बनाउने मात्र होइन, चङ्गा उडाउने पनि एक कला हो।

चीनभरि विशेषत अप्रिल-मैमा चङ्गा महोत्सव हुने र बसन्त र शरद ऋतु विशेष भएता पनि चङ्गा भने बाह्र मासै उडाएको देखिन्छ। गृष्मको सँध्याकालमा झिलीमिली ताराझैं लाग्ने गरी फाटफुट रुपमा चङ्गा उडेको देखिन्छ हिउँदको समयमा पनि केही बूढापाकाहरू घामको मधूरो झुल्कोमा बाक्लो लुगा र टोपी, पञ्जा लगाएर पार्कमा चङ्गा उडाउँदै गरेको देख्नसकिन्छ।

चङ्गा उडाउनु चिनियाँको लोकप्रिय गतिविधिमध्येको एक हो। भर्खरै चीनमा आउँदा यस्ता उडिरहेका चङ्गाले मनलाई तू उडाएर घरदेश पुर्‌याएको सम्झना साजै छ। परिवार, आफन्तजन् र साथीभाइको सम्झनाले मनलाई चङ्गाझैं चेत बनाएको थियो। नेपालमा घर-घरको छतमा बसेर चङ्गा उडाउने प्रचलन अझै बाकी छ तर चङ्गा उडाउने मनको घर होचो अनि चङ्गाभन्दा भिडियो गेमलगायतका अरु खेलमा रुचि हुनेको घर अग्लो हुँदैगएका छन् जसकारण यहाँ चीनमा जस्तै पार्क-उद्यान तथा डाँडामा गएर चङ्गा उडाउने चलनको थालनी भएको छ। त्यसै गरी केही वर्ष अघि काठमाण्डूको टुँडिखेलमा यस्तै आकार प्रकारका चङ्गा उडाएको समाचार बनेको थियो पनि। बिस्तारै यस्ता चेत नगरिने चङ्गा पनि घर-घर भित्रिने छ। चीनको सम्झना र कोसेलीको रुपमा उत्तिकै मात्रामा पर्यटकले खरिद गर्ने चीनको यो हस्तकला विश्वका लागि एक अनुपम उपहार हो।

(यी तस्वीरहरु सबै लेखक स्वयंले खिचेका हुन्।)

जानकारी तथा लेखहरु