चीनले चिनेका नेपाली वैज्ञानिकहरु

नेपालबाट विदेशमा उच्च शिक्षा हासिल गरेर विशेषज्ञ बनेका व्यक्तिहरु प्राय त्यतै स्थापित हुने गर्छन्। पिएचडी सकेर वैज्ञानिक बनेका व्यक्तिहरु विदेशमै काम गर्नथालेपछि उनीहरुको ज्ञानबाट नेपाल लाभान्वित बन्न सकेको छैन। अमेरिका अथवा युरोपबाट पिएचडी गरेर नेपाल फर्कनु भनेको जग हँसाउनु हो भन्ठान्छन् नेपालीहरु। युरोप, अष्ट्रेलिया, अमेरिकाबाट पिएचडी गरेर नेपाल नफकर्के जस्तै पछिल्लो समय चीनका राम्रा विश्वविद्यालयबाट पिएचडी गरेका थुप्रै बैज्ञानिकहरु नेपाल नफर्किन चीनमै काम गर्न थालेका छन्। उनीहरु पिएचडीपछिको पोष्टडक र एसिस्टेन्ट प्रोफेसरका रुपमा चीनका विभिन्न विश्वविद्यालयहरुमा काम गर्न थालेका छन्।

चीनका विश्वविद्यालयले पत्याएका त्यस्ता कामियावी वैज्ञानिकलाई नेपालले भने चिन्ने जमर्को गरेको छैन। यतिबेला चीनमा झण्डै एक दर्जन नेपाली वैज्ञानिकहरु कार्यरत छन्। उनीहरुको इच्छा नेपालमै सेवा गर्ने रहे पनि नेपालले उचित वातावरण उनीहरुलाई दिन सकेको छैन। नेपालमा उनीहरुले काम गर्नका लागि प्रयास पनि गरेका थिए। विडम्बना नेपालमा हरेक क्षेत्रमा व्याप्त राजनीतिक हस्तक्षेप र आफ्नो मान्छे राख्ने परिपाटीले उनीहरुलाई दिक्क बनायो। अनि उनीहरु फर्किए आफैँले अध्ययन गरेको चिनियाँ विश्वविद्यालयमा।

उपेन्द्र बराल सन् २०१२ मा पिएचडी गर्न चीनमा आएका थिए। उनले बेइजिङस्थित चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेस (क्यास) बाट सन् २०१५ मा 'चुरे र यसको उत्पत्ति विषयमा पिएचडी गरेपछि त्यही विश्वविद्यालयमा थप दुई वर्ष पोष्टडक गरे। हाल पोष्टडक सकेर उनी एसिस्टेन्ट प्रोफेरका रुपमा कार्यरत छन्। उनको अनुसन्धानको क्षेत्र नेपालको चुरे क्षेत्र थियो। उनी अहिले पूर्वी हिमालय भूभागमा इन्डियन र एसियन प्लेटको समिश्रणका विषयमा गहन अनुसन्धान गरिरहेका छन्। उनले क्यास र भारतको आसामस्थित डिब्रुगढ विश्वविद्यालयको सहकार्यमा चुरे क्षेत्रमा अनुसन्धान गरेका छन्। उनले विश्वका प्रख्यात वैज्ञानिक जर्नलहरुमा आफ्नो अनुसन्धानका १० भन्दा बढी लेखहरु प्रकाशित गरिसकेका छन्। विश्वका विभिन्न मुलुकको भ्रमण गरेर विभिन्न कार्यपत्रहरु प्रस्तुत गरिसकेका छन्। उनले नेपालमै काम गर्न गहन इच्छा राखेका छन्। भूगर्व विज्ञानका ज्ञाता भएकाले उनको क्षमतालाई नेपालले सुरुङ मार्ग, जलविद्युत, खानी उत्खनन, सडक लगायतका क्षेत्रमा सदुपयोग गर्न सक्छ। केही महिना अगाडि त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उपकुलपति तीर्थ खनियास"ग बेइजिङमै उनले नेपालमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने इच्छा राखेको नागरिकलाई बताए। तर, त्रिविले पनि उनको कुरालाई खासै वास्ता गरेन। आफ्नो क्षमता र ज्ञान अनुसारको काम नेपालका विश्वविद्यालय र नास्टले दिनुपर्ने हो तर त्यसो हुन नसकेको गुनासो बरालसँग छ।

विदेशमा अध्ययन गरेका बैज्ञानिकलाई नेपालमा विश्वविद्यालय र अन्तर्राष्टि्रय गैर सरकारी संस्थामा केही अवसर हुने गर्दछ। ती ठाउँमा पनि पिएचडी गरेका व्यक्ति र स्नातक गरेका व्यक्तिलाई एकै टोकरीमा राखिने हुनाले विदेशमा अध्ययन गरेका वैज्ञानिकहरु नेपालमा फर्कन चाहँदैनन्।

भौतिक भूगोलमा पिएचडी गरेका वसन्त पौडेल पनि चीनमै पोष्टडक गरिरहेका छन्। उनको अनुसन्धानको क्षेत्र चीन, नेपाल र भारतको कोशीबेसिन क्षेत्रमा खेतीयोग्य जग्गामा बढ्दो बाँझोपनका कारणहरु हुन्। जमिनमा बाँझोपन बढ्ने कारण र यसलाई नियन्त्रण गर्न सरकारले केकस्तो नीति ल्याउनुपर्छ भन्ने विषयमा पनि उनको अनुसन्धान केन्द्रित छ। आफ्नो अनुसन्धानका बारेमा उनले नागरिकसँग भने 'नेपालमा जग्गा बाँझो रहनुका केही मूलभूत कारणहरु छन्। पहिलो कारण सामाजिक आर्थिक कारण हो। युवापुस्ता विदेश पलायन हुने क्रमसँगै जग्गा बाँझो हुन थालेको छ। दोस्रो कारण सिचाइको अभाव र खेती गर्नतिर मान्छेहरुको इच्छा नहुनु रहेको छ। त्यसैगरी तेस्रो कारणमा जलवायु परिवर्तन र वातावरण प्रदूषण रहेको छ।'

पौडेलको अनुसन्धानले वर्तमान नेपाल सरकारको लक्ष्य समृद्ध नेपाल शुखी नेपाली भेट्नका लागि पनि सघाउ पुर्याउन सक्छ। तसर्थ उनले केही समयपछि नेपाल सरकारका नीति निर्माताहरुलाई आफ्नो अनुसन्धानबाट प्राप्त नजिताको व्याख्या गर्ने कार्यक्रम बनाएका छन्। नेपालमा कृषि क्षेत्रलाई सुधार गर्ने हो भने विदेशबाट आयात पनि कम हुने र असन्तुलित व्यापारलाई केही हदसम्म सन्तुलित बनाउन सकिने पौडेल बताउँछन्।

नेपालका लागि अत्यन्त काम लाग्ने विषयको खोज तथा अनुसन्धान उनी चीनमा बसेर गरिरहेका छन्। उनी पनि उपयुक्त अवसर पाएमा नेपालमै बसेर आफ्नो ज्ञानको सदुपयोग गर्न चाहन्छन्। नेपालमा विश्व विद्यालयबाहेक इसिमोड, आइयुसिएन, डब्लुडब्लुएफ, जाइका, युएनडिपी, जस्ता अन्तर्राष्टि्रय गैर सरकारी संस्था र परियोजनाहरुमा यस प्रकारका वैज्ञानिकहरुको ज्ञान प्रयोग हुनसक्छ। तर त्यहाँ पनि भ्याकेन्सी खुलाउनुभन्दा पहिले आफ्नो मान्छे राखिन्छ र सो योग्यता अनुसारको भ्याकेन्सी खोल्ने अभ्यास रहेको छ। बेइजिङबाट वातावरणशास्त्रमा पिएचडी गरेर चीनकै लान्चौबाट दुई वर्षको पोष्टडक गरी हाल लान्चौमै एसिस्टेन्ट प्रोफेसरका रुपमा रहेका लेखेन्द्र त्रिपाठी पनि नेपालमै काम गर्ने उपयुक्त अवसर पर्खेर बसेका छन्। उनी पछिल्लो समयमा नेपालको वायु प्रदूषणले तिब्बतमा पुर्याएको असरका बारेमा खोज अनुसन्धान गरिरहेका छन्। नेपालबाट तिब्बतमा प्रदूषण जान थालेपछि चीनले नेपालको वातावरणमा अनुसन्धान गर्न चासो देखाएको त्रिपाठी बताउँछन्। विश्वव्यापी तापमानको वृद्धि र वातावरण संरक्षणको विषय विश्वमै हटकेक बनिरहेका बेला त्यही विषयका नेपाली बैज्ञानिक त्रिपाठी भने चीनमा खोज अनुसन्धान गर्न व्यस्त छन्। त्रिपाठीले चीनबाट पिचएडी गर्नासाथ तीन वर्ष पहिल्यै नेपाल फर्केर काम गर्ने इच्छा देखाएका थिए। त्यही समयमा नास्टले 'फर्क बैज्ञानिक फर्क तिमीलाई चाहन्छ नेपाल' नारा ल्याएको थियो। उनले आवेदन पनि दिए र प्रारम्भिक छनोटमा पनि परे। तर पछि नास्टले खबर नगरेपछि उनी चीनमै पोष्टडक गर्नथालेका थिए।

त्रिपाठीकी श्रीमती प्रकृति शर्मा पनि हावामा बायोलोजिकट फ्याक्टर विषयमा बेइजिङबाट पिएचडी गरेर हाल लान्चौमै पोष्टडक गरिरहेकी छन्। प्रकृति शर्मा आफूले पढेको विषयको खोज अनुसन्धान गर्ने प्रयोगशाला नेपालमा भरखरै स्थापना सुरु भएको बताउँदै भन्छिन् 'केही प्रयोगशाला निजी क्षेत्रबाट सुरु भए पनि नास्ट र विश्वविद्यालयमा मेरो विषयले वृहत रुपमा प्रवेश पाएका छैनन्।' पिएचडी सकेर तुरुन्तै नेपाल फर्कने इच्छा भए पनि आफूले काम पाउने ठाउँ नै नभएकाले चीनमै पोष्टडक गरेर क्षमतावृद्धितिर लागेको उनले सुनाइन्।

भूगर्भ विज्ञानमा बेइजिङबाट पिएचडी सकेर हाल पोष्टडक गरिरहेका भूपति न्यौपानेले नेपालमा कोइलाको संभावनामा गहन अनुसन्धान गरेका छन्। उनले पाल्पा र दाङ जिल्लामा कोइलाको अनुसन्धान गरी केही नयाँ तथ्यहरु पत्ता लगाएका छन्। नेपालको कोइला सामान्य रुपमा प्रयोग भइरहेको छ। तर न्यौपानेले ती कोइलालाई चीनका उच्चस्तरीय प्रयोगशालाबाट परीक्षण गरेर त्यसमा भएका विभिन्न तत्वहरुको अन्वेषण गरेका छन। 'नेपालको कोइलामा धेरै महत्वपूर्ण तत्वहरु पाइन्छन्। ती तत्वका आधारमा नेपालको पाल्पा र दाङमा उच्चस्तरका कोइला पाइन्छन् र ती कोइलाबाट अन्य महङ्गा बस्तु बनाउन सकिन्छ' न्यौपाने भन्छन् 'यस बारेमा अझै गहन अनुसन्धान र खोजको आवश्यकता छ।'

न्यौपानेका अनुसार दैलेख र सुर्खेतमा ग्यासको भण्डार छ। त्यसलाई उत्खनन् गर्न सक्यो भने स्थानीय व्यक्तिहरुले सुलभ उर्जा प्राप्त गर्न सक्ने उनी बताउँछन्। दैलेखमा जस्तै नेपालका अन्य थुप्रै ठाउँमा ग्यास तथा पेट्रोलियमको खानी भएको समाचार समय समयमा सार्वजनिक हुने गरेका छन्। नेपालको भूगर्भक्षेत्रमा नेपालमै बसेर काम गर्ने इच्छा राखेको बताउने न्यौपाने पनि अवसर नपाउँदा चीनमा काम गर्न परेको सुनाउँछन्। चीनमा न्यौपाने जस्ता वैज्ञानिकलाई चिनियाँ विश्वविद्यालयले खोज अनुसन्धानमा लगाएर थुप्रै प्रतिफल प्राप्त गरिसकेको छ। पिएचडीपछि अहिले उनी हिमालय क्षेत्रमा भूकम्पको अवस्थामा अनुसन्धान गरिरहेका छन्।

बेइजिङकै चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसबाट सन् २०१५ मा वनस्पतिशास्त्रमा पिएचडी सकेका नवल श्रेष्ठ हाल पेकिङ विश्वविद्यालयमा कार्यरत छन्। उनले पिएचडीको अनुसन्धानमा तीन नयाँ प्रजातिका उन्यू पत्ता लगाएका छन्। पेकिङ विश्वविद्यालयमा पोष्टडक गर्ने श्रेष्ठ पहिलो नेपाली पनि हुन्। पोष्टडकमा उनले गुराँसको विषयमा अनुसन्धान गरेका छन्। विश्वमा अफ्रिका र दक्षिण अमेरिकाबाहेक अन्यत्र सबैतिर गुराँस पाइने उनी बताउँछन्। विश्वमा एक हजार प्रजातिका गुराँस पाइन्छन् जसमध्ये ६ सय प्रजातिका गुराँस चीनमा पाइन्छन् भने नेपालमा ३२ प्रजातिका मात्र गुराँस पाइने श्रेष्ठ बताउँछन्। यी ३२ प्रजातिमध्ये २ प्रजातिका गुराँस चाहिँ नेपालमा मात्र पाइने उनले बताए। बेइजिङबाटै पिएचडी सकेका विपिनकुमार आचार्य क्वाङचौको सनयातसेन विश्वविद्यालयमा इन्भारोमेन्टल हेल्थ रिमोट सेन्सिङ विषयमा विशेषज्ञका रुपमा काम गरिरहेका छन्। यसभित्र पनि उनको खास विषय चाहिँ संक्रमित रोगको भूगोल हो। उनको विषय नेपालमा निकै काम लाग्ने विषय हो। उनले नेपालमा काम गर्ने इच्छा पनि देखाएका छन्। तर नेपालमा उनको जस्तो ज्ञानलाई सदुपयोग गर्ने संयन्त्रै बनेको छैन। चीनमा पढेर बैज्ञानिक भएका आचार्य अहिले चीनमै आफ्नो ज्ञानलाई सदुपयोग गरिरहेका छन्। बेइजिङबाटै प्राकृतिक श्रोत व्यवस्थापनमा पिएचडी गरेका ध्रुव बिजय जिसी हाल चीनमै वनस्पति इकोलोजीमा पोष्टडक गरिरहेका छन्। उनकी श्रीमती ज्योति भण्डारी पनि घाँसेमैदान इकोलोजीमा पिएचडी गरी सोही विषयमा पोष्टडक गर्दैछिन्। उनीहरु दुवैजना अहिले चीनको क्वैचो प्रान्तको विश्वविद्यालयमा छन्।

यसैगरी बेइजिङबाटै पिएचडी गरेका दिपेश रुपाखेती अहिले चीनको लान्चौमा वातावरणशास्त्रमा पोष्टडक गरिरहेका छन्। बेइजिङमै पोष्टडक गर्ने अन्य वैज्ञानिकमा सालिकराम सिग्देल पनि हुन्। उनले बनस्पतिशास्त्रमा ट्रीलाइनमा पिएचडी गरेर हाल बनस्पति इकोलोजीमा पोष्टडक गरिरहेका छन्। उनले नेपालका विभिन्न क्षेत्रका बनस्पतिको अध्ययन अनुसन्धान गरेका छन्। विशेष गरी जलवायु परिवर्तनबाट वनस्पतिमा केकस्तो प्रभाव परेको छ भन्ने कुरामा उनीसँग गहन ज्ञान छ।

कुनै बेला चीनमा पढ्नलाई नाक खुम्च्याउने नेपालीहरुका लागि यतिबेला चीन आकर्षणको केन्द्र बनेको छ। विगत केही वर्षदेखि नेपाली विद्यार्थीहरुले पिएचडीमा चीनमा उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त गर्दै आएका छन्। चीनमा बिकेका यी नेपाली वैज्ञानिकलाई स्वदेशमै अवसर दिएमा राष्ट्रले पनि उनीहरुबाट राम्रो उपलब्धि प्राप्त गर्नसक्छ।

उपयुक्त वातावरणको अभाव

डा डिबी कट्टेल

सन् २०१२ मा चीनबाटै पिएचडी गरेका डिबी कट्टेलले जर्मनीबाट पोष्टडक गरे। एक वर्ष जर्मनीमा पोष्टडक गरेका कट्टेलले सन् २०१३ देखि २०१६ सम्म पाकिस्तानमा विदेशी प्रोफेसरका रुपमा काम गरे। सन् २०१६ देखि उनी पिफी फेलोसिप अन्तर्गत चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेस (क्यास) मा सहप्राध्यापकमा काम गरिरहेका छन्। उनलाई उच्चस्तरीय अनुसन्धान वैज्ञानिकका रुपमा विश्वविद्यालयले नियुक्त गरेको छ। उनले भुटानदेखि पाकिस्तानसम्मको हिमालय क्षेत्रमा जलवायु क्षेत्रको अनुसन्धान गरिरहेका छन्।

उपयुक्त अवसर र वातावरण भएमा नेपालमै बसेर आफ्नो क्षेमता सदुपयोग गर्ने चाहना कट्टेलसँग पनि छ। नेपालमा अनुसन्धानका थुप्रै भर्जिन क्षेत्रहरु छन् तर अनुसन्धान गर्नका लागि उपयुक्त पूर्वाधार र स्रोतसाधनको कमी रहेको उनी बताउँछन्। नेपालमा बसेर अनुसन्धान गर्दा आर्थिक सहयोग कसले गर्ने भन्ने मुख्य प्रश्न हो। वैज्ञानिकले अनुसन्धान गर्नका लागि विभिन्न फिल्डमा जानुपर्ने, सहयोगीहरु लिनुपर्ने, अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा अनुसन्धान रिपोर्टहरु प्रकाशन गरेर त्यसको सत्यतथ्य मापन गर्नुपर्ने, एउटै विषयमा महिनौदेखि वर्षौँसम्म खोज गर्नुपर्ने, उच्चस्तरीय प्रयोगशाला हुनुपर्ने हुन्छ। नेपालमा यस प्रकारको बैज्ञानिक खोज अनुसन्धान गर्नका लागि आर्थिक श्रोत छ न त उच्चस्तरीय प्रयोगशालाको व्यवस्था नै। तसर्थ उच्च शिक्षा लिएका वैज्ञानिकहरुलाई नेपालमै रहेर काम गर्नका लागि सरकारले ठूलो लगानी गर्नुपर्ने कट्टेल बताउँछन्। त्यतिमात्र हैन वैज्ञानिकले आफ्नो अनुसन्धानको नतिजालाई अन्य वैज्ञानिकहरुसम्म पुर्‍याउनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय बैज्ञानिक सेमिनार, सम्मेलन, वर्कसप लगायतका कुराहरु पनि आउँछन्। यस प्रकारका एक्पोजर कार्यक्रममा भाग लिनका लागि विभिन्न देशको यात्रा गर्नुपर्ने र यात्रा शुल्क पनि निकै महङ्गो पर्ने गर्छ। आफ्नो देशमा काम गर्ने रहर हुँदाहुँदै विदेशमा बसेर काम गर्नुपरेको कारण खुलाउँदै कट्टेल भन्छन् 'वैज्ञानिकलाई जहाँ बसेर काम गरे पनि दिमाग उही हो। तर त्यसका लागि उचित वातावरण हुनुपर्छ, पूर्वाधार हुनुपर्छ र प्रोत्साहन पनि हुनुपर्छ।'

यदि त्रिविले कट्टेल जस्ता वैज्ञानिकलाई नियुक्त गरिहाले पनि नेपालमा पढाउने बाहेक अन्य काम छैन। उनले सिकेको विषय र ज्ञान प्राप्त गर्नका लागि विश्वका अन्य विश्वविद्यालयहरुमा १० प्रतिशत समय मात्र पढाइन्छ। बाँकी ९० प्रतिशत काम त कि ल्याबमा हुन्छ कि फिल्डमा। सैद्धान्तिक ज्ञान चाहिँदै नचाहिने होइन त्यसको महत्व छ तर त्यो ज्ञानसँगै अनुसन्धानको पाटो मुख्य हुने गर्छ। नेपालमा लेक्चर विधि मात्र प्रयोग गरिने भएकाले अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धात्मक खालका बैज्ञानिक उत्पादन गर्न सकेको छैन।

साभारः नागरिक राष्ट्रिय दैनिक। २०७५ चैत्र १० (२०१९ मार्च २४) आइतबार।