"च्यो च" नामक चीनको खाद्य-पदार्थ

  च्यो च नामक खाद्य-पदार्थ चीनको सँस्कृतिको एक अभिन्न अङ्ग हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन। चीनको परम्परागत खाद्य-पदार्थका आधारमा यदि परीवारका सबै सदस्यहरुले सँगसँगै एउटै ठाउँमा बसेर खाएमा त्यसले परीवारका सबै सदस्यहरु भेला भइसकेको,भेला भइरहेको वा भेला हुनेभएको भन्ने अर्थ दिन्छ भने पाहुनाहरुलाई खुवाएमा त्यसले पाहुनाहरुको सम्मान र हार्दिक सत्कार गरेको अर्थ दिन्छ। यदि एकजना विदेशी मित्रले चीनमा आएर च्यो च नामक खाद्य-पदार्थ नखाएको खण्डमा अरु साथीहरुले चीनमा"बेकार भयो,बेकार भयो"भनेर अवश्यनै उनलाई जिस्काउँछन।

         मोटामोटी रुपमा भन्ने हो भने चीनको च्यो च नेपालको ममचा जस्तै खाद्य-पदार्थ हो जसमा मैदाको पीठोभित्र मसलादार मासुको धूलो र सागपातका मसिना-मसिना टुक्रा मिसाएर बनाइएको लेदो हाली दुइ कुने आकारका स-साना डल्ला (चेप्टा च्याप्टा)पारी उमालिएको पानीमा पकाएर तयार पारिन्छ। पहिले-पहिले च्यो च मुख्य रुपमा कुनै चाडवाडका बेला तयार पारिने खाद्य-पदार्थ मात्र थियो। विशेष गरी, यहाँनिर बताउन नसकिने कुरा के हो भने, चिनियाँ पात्रो अनुसार, नयाँ वर्षको वसन्त चाड अर्थात् पूरानो वर्षको अन्तिम दिनको रातमा घर-परीवारका मानिसहरुले च्यो च नखाइनहुने खाद्य-पदार्थ थियो। चिनियाँहरुको परम्परागत चलन अनुसार, त्यसभित्र राख्ने चीजबीजदेखि,त्यसको आकार र खाने प्रक्रियासम्म नै आ-आफ्नो विशेषता थियो।

           सर्वप्रथम,त्यसभित्र राख्नुपर्ने चीजबीचका बारेमा केही कुरा भनौं। त्यसभित्र राखिने चीजबीचहरुमा मुख्यतया मसलादार मासुको धूलो र सागपातका मसिना टुक्रा मिसाएर राख्ने,कुनैमा मसलादार मासुको लेदो मात्र राख्ने र कुनैमा सागपातका मसलादार मसिना टुक्रा मात्र राख्ने। त्यसभित्र राखिने चीजबीज तयार पार्ने तरिकामा मासु र सागपातलाई मसिनो हुनेगरी काट्नु सबैभन्दा महत्वपूर्ण कार्य मानिन्थ्यो। उक्त प्रक्रिया ठीक मात्रामा मिलाइएको मासु, सागपात र नाना किसिमका सहायक चीजबीजहरुलाई काठको फल्याकमा राखी चिनियाँ शैलीको छुरीद्बारा विस्तारै-विस्तारै काट्नु हो। काट्दाखेरी छुरी र फ्ल्याक बीच ठोक्दा आवाज आउँछ। छुरीको प्रहारको बलको आधारमा त्यसबाट निस्केको आवाज पनि फरक-फरक हुन्छ। छिन-छिनमा निस्केको आवाज सुमधुर गीतको लय जस्तै मीठो सुनिन्छ!छिमेकीहरुलाई त्यो सुनेर लोभ लाग्नसक्छ। त्यसै कारण मानिसहरुले आ-आफ्नो घरबाट निस्केको त्यस किसिमको आवाज सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा लामो होस एवम् सबैभन्दा टाढासम्म पुग्नसकोस भन्ने चाहना गर्दैआएका छन्। चिनियाँ भाषामा मासुको उच्चारण र "छ"को उच्चारण एउटै छ भने सागपातको उच्चारण र सम्पत्तिको उच्चारण पनि मिलेको सुनिन्छ। यी दुइवटा शब्दलाई जोडेर बोल्दा घरमा"सम्पत्ति छ"को अर्थ आउँछ। मासु र सागपातलाई काट्ने समय लामो र काट्दाखेरी निस्कने आवाज ठूलो भएकोमा त्यसको अर्थ त्यो घर धनी छ भन्ने अर्थ लाग्छ। मासु र सागपात काट्न जति बढी समय लाग्छ,त्यति नै बढि च्यो च बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरा वास्तविकता हो। यसबाट यस घरको जीवनस्तर राम्रो छ र यो परीवार अझै सम्पन्नतातिर लागेको संकेत मिल्दछ।

           दोस्रो कुरा,बनाउन चाहने च्यो चको आकार पनि महत्वपूर्ण कुरा हो। धेरैजसो क्षेत्रहरुमा, परम्पराअनुसार, हँसियाको आकारमा च्यो च बनाइन्छ। यस खालको आकारमा बनाउने बेलामा मैदाको मुछेको पीठोलाई बाटुलो हुनेगरी बेलेर दोब्य्राएपछि हातका बूढी ‌औंला र चोर औंलाद्बारा समान रुपमा आधा बाटुलो पीठोको छेउतिर हलुका तरिकाले थिचिन्छ। यस क्रियालाई "थिच्ने सौभाग्य"भनिन्छ। यसै क्रममा कुनै घर-परीवारमा ती हँसिया आकारका"च्यो च"का दुइ कुनालाई जोडेर"युआन पो"नामक पूरानो चीनमा चलिआएका सुन वा चाँदीका पैसाका आकार अनुसार बनाइन्छ। अनि त्यसपछि पराल वा बाँसका चोयाद्बारा बनाइएका नाङ्लामा राखिएका "युआन पो" नामक उक्त आकारका"च्यो च"ले धरतीमा जताततै सम्पत्ति पाउनसक्ने र सुन र चाँदीद्बारा कोठाभरि भरिनसक्ने संकेत दिन्छन। यति मात्र होइन,ग्रामीण क्षेत्रमा त्यहाँका बासिन्दाहरुले उक्त च्यो चमाथि गहुँका बालाको बुट्टा बनाउने गर्छन्। यस्तै गहुँको बालारुपी च्यो चबाट आगामी वर्षमा निकै राम्रो अन्नबाली पाउनसक्ने संकेत मिल्नजान्छ।

           तेस्रो,बनाइसकेका ती च्यो च उमालेको तातो पानीमा पकाइन्छ। ती च्यो च क्रमशः उमालेको तातो पानीमा राख्दा अनेकौं कलात्मक वस्तुहरु सफा र स्वच्छ पानीमा राखेझैं मानिसहरुलाई आनन्द लाग्छ। अनि त्यसपछि ती च्यो च भाँडामा नटाँसिउन भन्नका लागि डाडुले तीन-चार पटक विस्तारै चलाइन्छ। त्यसला२ पकाउने क्रममा दुइ-तीन पटक चिसो पानी थप्नुपर्छ। चिनियाँ भाषाको उच्चारण अनुसार, त्यसको अर्थ "फान फु"अर्थात् सौभाग्य फेरि आउनु हो। मोटामोटी रुपमा दश-बाह्र मिनेट गएपछि च्यो च पाकेर निकै स्वादिलो र मीठो बन्छ।

           चौथौं कुरा,यसलाई खाँदाखेरी पनि चलिआएको चलनअनुसार खानुपर्छ। पहिलो कचौराको च्यो च पूर्वजहरुको सम्झना-पट्टीको अगाडि राखेर अर्पण गर्नुपर्छ। यसबाट स्वर्गीय ती पूर्वजहरुको सम्मान र सम्झना व्यक्त गरिन्छ। दोस्रो कचौराको च्यो च घर-परीवारको जीवनको व्यवस्थापन गर्ने चुल्हो देवतालाई अर्पण गरिन्छ। धेरैजसो घर-परीवारका बुढा-बुढीहरुले वफादारीका रुपमा मन-मनै कुरा गर्दछन जसको बोल यस प्रकार छः

एउटा "च्यो च"का दुइवटा कुना छन्

भाँडामा राखी हजारौं हजार बनेका छन्

सुनको डाडुबाट चाँदीको कचौरामा राख्छन्

टेबुलमा राखी देव-देवीलाई सम्मानस्वरुप अर्पण गर्छन्

देव-देवी यो देखेर खुशी हुन्छन्

वर्षभरि शान्ति र सुरक्षा दिन्छन।

           तेस्रो कचौराको च्यो च मात्र परीवारका सदस्यहरुले खान सक्छन्। च्यो च खाइरहेको बेलामा कतिवटा खाइसकियो भनेर याद गर्नुपर्छ। दोब्बर संख्याको च्यो च खाएमा राम्रो हुन्छ भनिन्छ। केही बुढा-बुढीले खाँदा-खाँदै पूरानो कुरा बोल्छन्-तरकारी(चिनियाँ भाषामा तरकारी र सम्पत्तिको उच्चारण एउटै छ)धेरै,तरकारी धेरै अर्थात् सम्पत्ति धेरै,सम्पत्ति धेरै आदि आदि। खाएपछि बुढा-बुढीहरुले जानाजानी काँचो च्यो च राखिने नाङ्लो र भर्खरै प्रयोग गरिएका ती भाँडा,कचौरा,प्लेट आदि चीजबीजहरुमा पकाइसकेका बाँकी रहेका दुइ-चारवटा च्यो च छोड्ने गर्दछन्। त्यसको अर्थ वर्षौं-वर्षसम्म धनी र सम्पन्न रहिरहनु हो।

           चिनियाँ पात्रो अनुसार, हरेक वर्षको अन्तिम दिन अर्थात् नयाँ वर्ष वसन्त चाडको अघिल्लो दिन धेरैजसो घर-परीवारले च्यो च खानु पर्ने चलन छ। अरु ठाउँमा काम वा व्यापारमा संलग्न भएको मानिस होस, वा अध्ययन गरिरहेको होस,ती सबैले आ-आफ्ना घर फर्केर एकै ठाउँमा भेला भई सँगसँगै मिलेर च्यो च बनाउने र खाने गर्दछन्। चाडवाडको रमाइलो वातावरणमा डुबिरहेका परीवारका सबै सदस्यहरु त्यति बेला निकै खुशी देखिन्छन।

            वास्तवमा व्यावहारिक जीवनयापनमा च्यो चले अझै पनि केही हदसम्म चिनियाँ सँस्कृतिको प्रतिनिधित्व गरेको छ तापनि च्यो चसँग सम्बन्धित धेरैजसो कुराहरु परिवर्तन भइसकेका छन। जस्तै अहिलका शहरी क्षेत्रका अधिकांश बासिन्दाहरु आफै च्यो च बनाउँदैनन। उनीहरु चाडवाड वा नयाँ वर्षमा विशाल बजारबाट तयारी चिसो च्यो च किनी पकाएर खान्छन् वा, कहाँसम्म भने, परीवारका सबै सदस्यहरुले होटेल वा रेष्टुराँमा गई त्यहाँ च्यो च खान्छन्। अहिलेका ग्रामीण क्षेत्रमा च्यो च बनाउने, पकाउने र खाने सम्बन्धी पूराना अनेकौं चलन र रीतिरिवाज पनि दिनप्रति दिन निकै कम हुँदैआएको देखिन्छ।