चीनको प्राचीन "रेशम मार्ग"
          दुइ हजार वर्षभन्दा बढी समयसम्म चालु रहेको पूरानो व्यापारिक बाटो- "रेशम मार्ग" विश्वमा निकै प्रसिद्ध छ। सो मार्गले चीन र यूरोप, एशिया तथा अफ्रिकाका मुलुकहरु बीच पुलका रुपमा प्राचीन कालमा विश्वका पूर्वी र पश्चिमी क्षेत्र बीचको भौतिक आवत-जावत तथा सभ्यताको आदान-प्रदानका लागि महत्वपूर्ण योगदान गरेको थियो।

          यो "रेशम मार्ग" प्राचीन कालमा चीनबाट दक्षिण एशिया, पश्चिम एशिया, यूरोप र उत्तर अफ्रिकातर्फ जाने स्थलगत व्यापारिक मार्ग थियो। ठूलो मात्रामा चीनको रेशम र रेशमबाट बनाइएका वस्तुहरु सो मार्गबाट पश्चिमका अन्य मुलुकहरुसम्म पुर्‍याइएकाले यस मार्गलाई "रेशम मार्ग" भनिएको हो। पूरातत्वविद्‍हरुले इशापूर्व पहिलो शताव्दीमा "रेशम मार्ग"को विकास भएको कुरालाई प्रमाणित गरेका छन। तिनताका "रेशम मार्ग" बाट दक्षिणतिर जाने हालको अफगानिस्तान, उज्बेकिस्तान, इरान र सबैभन्दा टाढा इजिप्टको अलेक्जान्ड्रिया पुग्न सकिन्थ्यो भने अर्को बाटो भएर पाकिस्तान र अफगानिस्तानको काबुल हुँदै पर्सियाको खाडीसम्म पुग्न सकिन्थ्यो। काबुलबाट दक्षिणतिर लाग्दा हालको पाकिस्तानको कराँची पुग्न सकिन्थ्यो भने कराँचीबाट समुद्री मार्गबाट पर्सिया र रोम आदि ठाउँहरुमा पनि पुग्न सकिन्थ्यो।

          इशापूर्व दोस्रो शताव्दीदेखि सन दोस्रो शताव्दीसम्म "रेशम मार्ग"को पश्चिमदेखि पूर्वसम्म चारवटा महान साम्राज्यहरु थिए। ती साम्राज्यहरुमा यूरोपको रोम, पश्चिमी एशियाको पर्सिया (प्राचीन इरानको दास-प्रथामा आधारित मुलुक), मध्य एशियाको कुशान (मध्य एशिया र भारतको पूर्वी भागमा शासन गरेको साम्राज्य) र पूर्वी एशियाको चीनको हान वंश थिए। "रेशम मार्ग" को उत्पति भएबाट ती प्राचीन सभ्यताहरु बीच प्रत्यक्ष आदान-प्रदान सम्भव भयो र विविध स्थानका सभ्यता बीच पारस्परिक प्रभाव पनि पर्नगयो। त्यसपछि कुनै एक किसिमको सभ्यता एकलै रुपमा विकसित हुँदैनथ्यो।

         "रेशम मार्ग" को जाल जस्तो जटिल मार्ग-प्रणालीमार्फत प्राचीन कालमा पूर्व र पश्चिमी क्षेत्रहरु बीचको आवत-जावतले निरन्तरता पाएको थियो। सातौं शताव्दीदेखि नवौं शताव्दीसम्मको चीनको थांग वंश कालमा सो "रेशम मार्ग" को सबैभन्दा समृद्ध अवधि थियो। सोही अवधिमा चीन र पश्चिमी मुलुकहरु बीचको आदान-प्रदान व्यापक र विस्तृत देखिन्थ्यो। तिनताका पश्चिमी क्षेत्रमा दुर्लभै पाइने जनावर, मसला, जुहारत, सिसाबाट बनाइने वस्तुहरु तथा सुन र चाँदीका सिक्काका साथै पश्चिम र मध्य एशियाको संगीत, नाच-गान, खाना र पोशाक आदिले पनि ठूलो मात्रामा चीनमा प्रवेश पाएका थिए। उता चीनका वस्तु-सामग्री तथा प्रविधि पनि यसै "रेशम मार्ग" मार्फत विश्वका विभिन्न ठाउँहरुसम्म पुगेका थिए। रेशम, कागजको उत्पादन प्रविधि, छाप्ने प्रविधि, बार्निस लगाइएका वस्तुहरु, चिनियाँ माटोबाट बनाइने वस्तुहरु, धूलो औषधि र कम्पास आदि चिनियाँ वस्तुहरुले विश्व सभ्यताका लागि निकै ठूलो र महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएका थिए।

          भौतिक व्यापारका साथै "रेशम मार्ग" मा भएको साँस्कृतिक आदान-प्रदान पनि निकै व्यापक थियो। विश्वका तीनवटा ठूला धर्महरुमध्येको एक- वौद्ध धर्मले यसै मार्ग मार्फत चीनको सि हान (इशापूर्व 206-220) को अन्ततिर चीनभित्र प्रवेश गरेको थियो। तेस्रो शताव्दीमा निर्माण गरिएको चीनको सिन् च्यांगको कचर गुफामा कुँदिएका चित्रहरुले प्राचीन कालको वौद्ध धर्म भारतबाट चीनभित्र फैलिएको कुरा बारे जानकारी दिएका छन। वौद्ध धर्म भारतबाट "रेशम मार्ग" मार्फत क्रमशः चीनको सिन् च्यांगको कचर र कान्सुको तुन व्हांग आदि ठाउँ हुँदै चीनको भित्री भागमा फैलिएको थियो। "रेशम मार्ग" मा सुरक्षित भएका तुन व्हांग गुफा र लुंग मन गुफा आदि वौद्ध धर्मका प्रसिद्ध गुफाहरुमा पूर्वी र पश्चिमी क्षेत्रका कला शैलीहरु मिसिएका छन। यी गुफाहरु नै "रेशम मार्ग" मा भएको चीन र पश्चिमी क्षेत्र बीचको आदान-प्रदानका प्रमाण हुन। हाल यी गुफाहरु विश्वको साँस्कृतिक सम्पत्ति बनेका छन।

          इस्वी सम्बतअनुसार नवौं शताव्दीपछि यूरोप तथा एशिया महाद्बीपको राजैतिक तथा आर्थिक परिस्थितिमा परिवर्तन भएको थियो। विशेष गरी, समुद्री यात्रा सम्बन्धी प्रविधि विकसित भएपछि व्यापारका क्षेत्रमा समुद्री यातायातको भूमिका दिनप्रति दिन व्यापक हुँदैआएको थियो। त्यसैले परम्परागत "रेशम मार्ग" क्रमशः बन्द भएको थियो। दशौं शताव्दीमा चीनको सुंग वंशताका व्यापारका लागि "रेशम मार्ग" को प्रयोग निकै कम भैसकेको थियो।

          प्राचीन कालमा दीर्घकालसम्म प्रयोगमा रहेको "रेशम मार्ग" ले विश्व सभ्यताको विकास प्रक्रियामा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको थियो। गत केही वर्षदेखि यता युनेस्कोद्बारा संयोजन गरिएको "रेशम मार्ग" को नयाँ अध्ययन योजनामा सो राजमार्गलाई "वार्ताको बाटो" भनिन्छ किनभने यसले पूर्वी र पश्चिमी क्षेत्र बीचको आदान-प्रदानलाई अघि बढाएको थियो