दक्षिण एशिया संघका सल्लाकार

भारतीय गीतहरुको पारखी भएका कारणले किशोरावस्थामा आधुनिक सुआन चाङ्ग Xuanzang बन्ने सपना पलाएको थियो। एकपटक भएको अप्रत्याशित भ्रमणका कारण नेपालसँगको सम्बन्ध घनिष्ट रुपमा गाँसिएको छ। एकैपटकको भेट-घाटका कारणले चिनियाँ कूटनीतिमा सुधार ल्याएको छ।'' यो चिनियाँ सामाजिक विज्ञान प्रतिष्ठान अन्तर्गत दक्षिण एशिया ब्यूरोका अनुसन्धानकर्ता एवम् चिनियाँ दक्षिण एशिया संघका सल्लाकार वाङ्ग हुङ्ग वैको अद्भुत जीवन यात्रा हो।

दक्षिण एशियाप्रतिको अभिरुची लाग्नुको विषयबारे भन्दै प्रोफेसर वाङ्गले एउटा भारतीय गीतबाट सुरुवात गर्न थाल्नुभयो-"नयाँ चीन स्थापनाअघि मैले अध्ययनको सिलसिलामा भारतीय संगीत सुन्ने गर्थें। निकै मिठो लाग्थ्यो। त्यसबाहेक मैले सुआन चाङ्गको कथा र प्राचीनकालमा चीन र भारतबीचको केही आदान-प्रदानबारे पनि जानकारी लिएको थिएँ। त्यसबेला मैले आधुनिक सुआन चाङ्ग बनेर दुई मुलुकबीच मैत्रीपूर्ण आदान-प्रदानसम्बन्धी कार्य गर्ने महत्वाकांक्षा पाल्न थालें।"

यो लक्ष्यका लागि युवा वाङ्ग हुङ्ग वैले पैचिङ्ग विश्वविद्यालयमा हिन्दी भाषा अध्ययनलाई छनोट गर्नुभयो। तर गत शताब्दीको 50को दशकदेखि चीन र भारतको सम्बन्ध क्रमशः बिग्रेकाले वाङ्ग हुङ्ग वैको भारतबारे अनुसन्धान गर्ने सपना अलपत्र पर्‍यो।

आशा भरोसा कम भए तापनि एउटा आकस्मिक अवसरले वाङ्गको जीवनलाई नेपालसँग जोडिदिएको छ।

"विश्वविद्यालयबाट स्नातक भएपछि मैले चिनियाँ लेखक संघमा काम गर्न थालेँ। सन्1963 मा राजा महेन्द्रको समर्थनमा नेपालले राष्ट्रिय साहित्य तथा कला प्रतिनिधि बैठकको आयोजना गर्‍यो। त्यस क्रममा पर्यवेक्षकको हैसियतमा चीनलाई भाग लिन आमन्त्रण गरियो। नेपालले चिनियाँ प्रसिद्ध लेखक क्वो मोर्‍वो （郭沫若）लाई भाग लिनका लागि निम्ता पठायो। तर लेखक क्वोको स्वास्थ्यका कारणले संघले साहित्य प्रकाशनका सम्पादकलाई पठाउने निर्णय गर्‍यो। मैले सहायक सम्पादकको हैसियतमा नेपालको भ्रमण गर्ने मौका पाएँ। यो नै मेरो पहिलो नेपाल भ्रमण थियो।"

सो भ्रमणबाट प्रोफेसर वाङ्गको मनमा नेपालप्रति गहिरो छाप पर्‍यो। राजा र अन्य अधिकारीहरु, सामान्य लेखक तथा सर्वसाधारण पनि ज्यादै सहृदयी र मैत्रीपूर्ण भएको वाङ्गले महसुस गर्नुभयो।

नेपालबाट चीन फर्केर वाङ्गले सो भ्रमणको अनुभूति र अनुभवबारे लेखेर चीनको मुख्य अखबारमा पठाउनुभयो।

"त्यसबेला चीनमा अखबारको संख्या निकै कम थियो। लेख प्रकाशन गर्नु निकै गाह्रो काम थियो। सम्पादकले दुईटा ठूला बोरामा कोचिएका लेखहरुमध्ये मेरो लेख छान्नेर प्रकाशित गरेको मलाई सुनाउनुभयो। " प्रोफेसर वाङ्गले खुशी हुँदै भन्नुभयो। त्यसपछि उहाँको अर्को नेपालसम्बन्धी लेख फेरि सोही अखबरमा प्रकाशित भयो।

नेपालसँगको सम्बन्ध यसरी बिस्तारै-बिस्तारै विकसित हुँदै गयो।

दश वर्षको सांस्कृतिक क्रान्तिपछि सन् 1978 मा चिनियाँ सामाजिक विज्ञान प्रतिष्ठान र पैचिङ्ग विश्वविद्यालयले दक्षिण एशिया अनुसन्धान व्यूरोको स्थापना गरे। प्रोफेसर वाङ्गले त्यहाँ भारतको बारेमा अनुसन्धान गर्न खोज्नुभयो। तर उहाँले नेपालको भ्रमण गरेको हुनाले उहाँका शिक्षक एवम् व्यूरोका प्रमुखले नेपालसम्बन्धी अनुसन्धान गर्ने अपेक्षा प्रकट गर्नुभयो। सो प्रस्तावमाथि पुनःविचार गर्दै प्रोफेसर वाङ्गले शिक्षकको सुझावलाई नै स्वीकार गर्नुभयो।

इन्टरनेट र साधन श्रोतको अभावमा नेपालको अनुसन्धान गर्न कति गाह्रो हुन्छ भन्ने कुरा जो कोहीलाई थाहा नहोला। "ज्यादै गाह्रो थियो। किताव-अखबार थिएन। वाणिज्य विनिमय सहज थिएन। मैले पहिलो किताब लेख्दा सबैजसो वैदेशिक विभागहरु धाएँ। मैले निकै सदिच्छापूर्वक माग-अनुरोध गरेपछि उहाँहरुले मलाई सहयोग गर्नुभयो।" सुरुमा भोगेका कठिनाइबारे सम्झँदा प्रोफेसर वाङ्गले यसरी चर्चा गर्नुभयो।

यस्तै अफ्ठ्याराको सामना गर्दै 80को दशकमा प्रोफेसर वाङ्गले पहिलो किताब लेखनको कार्य पूरा गर्नुभयो। त्यसपछि उहाँले झन् झन् बढी नेपालसम्बन्धी लेख प्रकाशित गर्दै जानुभयो। अमेरिकाको प्रसिद्ध अनुसन्धान पत्रिका "एशियन सर्भे" मा पनि उहाँको अनुसन्धान लेख प्रकाशित भयो। तर उहाँलाई त्यत्तिले मात्रै सन्तोष भएन। नेपालबारे अझ बढी जानकारी पाउनका लागि सन् 1985 मा उहाँले नेपालमा तीन महिनासम्म बसेर लगभग अधिकांश नेपाली स्थलहरु घुम्नुभयो।

"त्यो तीन महिनाको भ्रमण ज्यादै फलदायी भयो। सो अवसरमा मैले अनेक पृष्ठभूमिका नेपालीहरुसँग व्यापक रुपमा सम्पर्क गर्नुका साथै सकेसम्म बढी ठाउँहरु घुम्ने मौका पाएँ। शहर, ग्रामीण क्षेत्र, पश्चिमी र पूर्वी क्षेत्रमा गएँ। त्यसबेला मलाई कुनै गाडी वा सहयोगी दिइएको थिएन। यसरी विभिन्न क्षेत्र र विभिन्न जातिको विभिन्न विशेषताबारे मैले थाहा पाएँ।"

भ्रमण अवधिमा प्रदूषित पानी पिउनुका साथै कैयौं घण्टासम्म बस कुर्नुपरेको थियो। तीस वर्षअघिको नेपालमा सक्दो धेरै क्षेत्रमा घुम्न खोज्दा कति कठिनाइ भयो होला भन्ने अनुमान अहिले गर्न सकिँदैन। चीन फर्किंदा प्रोफेसर वाङ्ग कालो, दुब्लो र अर्कै मान्छे जस्तो भएर फर्किनुभएको थियो। "कस्तै कठिनाइ आइपरेपनि मेरो मनमा खुशी छाएको थियो किनकि अरु मान्छेले गर्न नसक्ने कुरा मैले गर्ने मौका पाएको थिएँ।" वाङ्गले यसरी सम्झिनुभयो।

निरन्तरको प्रयासबाट अनुसन्धानमा दक्ष बन्नुका साथै प्रोफेसर वाङ्ग नेपालमा झन् झन् नामी हुँदै जानुभएको छ। सन् 2000 मा त्रिभुवन विश्वविद्यालय र चिनियाँ अनुसन्धान केन्द्रको निमन्त्रणामा उहाँले तेस्रो पटक नेपालको भ्रमण गर्नुभयो। उहाँले एक गोष्ठीमा "नेपालबारे मेरो विचार" शीर्षकमा सम्बोधन गरेर नेपालप्रतिको ध्यानाकर्षण अभिव्यक्त गर्नुभएको थियो। त्यस अवधिमा तत्कालीन राजा स्वर्गीय वीरेन्द्र वीर विक्रम शाहदेवले उहाँसँग एक्लै भेट-घाट पनि गर्नुभएको थियो।

सन् 2001 देखि नेपालमा लोकतान्त्रिक आन्दोलन झन् झन् विकसित हुँदै गएको थियो। त्यसमध्ये नेकपा माओवादीको शक्ति क्रमशः बढ्दै गएको थियो। नेपाल सरकार र केही मुलुकले उसलाई आतंकवादीको सूचीमा राखेका थिए। त्यसप्रति प्रोफेसर वाङ्गले आफ्नै धारणा बनाउनुभएको थियो।

"पूर्व राजा ज्ञानेन्द्रले चीनको भ्रमण गर्नुअघि त्यस सम्बन्धित विभागले मसँग परामर्श गरेको थियो। मेरो विचारमा माओवादी आतंकवादी थिएन। किनभने उसले आतंकवादीले जस्तै गरी मान्छे मार्ने गरेको थिएन।" वाङ्गले आफ्नो व्यक्तिगत धारणा सरकारसमक्ष व्यक्त गर्नुभयो।

सन् 2006 मा नेपालका सात-राजनीतिक दलद्बारा गठित सरकार र माओवादीबीच मेलमिलाप भयो। नेपालको राजनैतिक परिस्थिति कसरी विकसित हुँदै जाला? वाङ्गले नेपाल गएर अनुसन्धान गर्ने योजना बनाउनुभयो। तर काठमाडौंमा विमान अवतरण गर्ने वितिकै माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डका एक जना प्रतिनिधिले प्रचण्डले उहाँसँग वार्ता गर्ने इच्छा राखेको खबर सुनाए।

"जाने कि नजाने? यो ठूलो दोधार थियो।" त्यसपछि लेखिएको यात्रासम्बन्धी प्रतिवेदनमा वाङ्गले तत्कालीन अवस्थालाई कसरी उल्लेख गर्नुभयो।"कूटनीतिसम्बन्धी कुनै सानो विषय छैन। यस निमन्त्रणाबारे मैले सर्वप्रथम सरकारसमक्ष पेश गरेर जवाफ दिनुपर्छ। मलाई थाहा छ। तर यसबाट चिनियाँ विद्बानले स्वतन्त्ररुपमा विचार गर्न नपाउने भन्ने छाप पर्ने होला। साथै यदि अस्वीकार गरेर कुनै नकारात्मक नतिजा आएमा पनि कसरी समाधान गर्ने। त्यसैले जाने निर्णय गरेँ। मेरो निर्णय ठीक भई चीनका लागि फाइदाजनक हुने विश्वास लिएँ।"

यसरी उहाँले माओवादीका केही महत्वपूर्ण नेतागणसँग वार्ता गर्नुका साथै पहाडी क्षेत्रमा रहेको एउटा सैनिक क्याम्पको निरीक्षण गर्नुभयो। यो भ्रमणमार्फत् उहाँले माओवादीबारे अझ गहिरो र प्रत्यक्ष जानकारी लिने मौका पाउनुभयो। चीन फर्केर उहाँले आफ्नो विचार र अनुभूतिबारे एउटा प्रतिवेदन लेखेर सरकारसमक्ष पेश गर्नुभयो। नेपालमा राजनैतिक परिस्थितिको विकासका साथै क्रमशः नेपालसम्बन्धी चिनियाँ कूटनीतिको सुधार गरेको पनि उहाँले बताउनुभयो। चिनियाँ कूटनीतिमा केही योगदान दिन पाएकोमा गौरब लागेको प्रोफेसर वाङ्गले बताउनुभयो।

हाल लगभग 70 वर्षको उमेरमा टेक्दै गर्नुभएका प्रोफेसर वाङ्गले हरेक दिन मेहनत गरेर नेपाल सम्बन्धी अर्को किताब लेखिरहनु भएको छ। सानो अध्ययन कोठामा जताततै विविध पुस्तक तथा अन्य सामग्री छरपष्ट छन्। कम्प्युटरको स्क्रिनबाट फैलिएको उज्यालोले प्रोफेसर वाङ्गको अनुहारलाई चहकिलो पारेको छ। उहाँको अनुहारबाट चिनियाँ विद्बानको मेहनत तथा स्वतन्त्रता देखिनुका साथै चीन र नेपालका लागि गहिरो माया पनि प्रतिविम्वित भएको देख्न सकिन्छ।