नेपालका पूर्वप्रधानमन्त्री: कीर्तिनिधि विष्ट

          नेपालको हितैषी चीनकीर्तिनिधि विष्टराष्ट्रनिर्माता पृथ्वीनारायण शाहले आजभन्दा सयौं वर्ष अगाडि नेपाललार्इ दुर्इ ढुंगाबीचको तरुल भनेका थिए । यसको अर्थ हो नेपाल दुर्इ ठूला शक्तिबीच रहेको सानो र कमजोर देश भएकोले दुवै देशलार्इ सन्तुलन मिलाएर जानुपर्छ । यो कुरा आजको आधुनिक युगमा पनि उत्तकिै ‌औचित्यपूर्ण छ । यो नीति नै नेपालको परराष्ट्र नीति र त्यसमा पनि छिमेक नीतिमा लागू हुन्छ । यही नीतिलार्इ समयसापेक्ष अपनाएमा मात्र नेपालको हित हुनसक्छ । आजभन्दा दुर्इ सय पचास वर्ष अगाडि भनेका कुरा अहिले झन् फस्टाउँदै छ, बढ्दै छ । यही नीति नै नेपालका लागि अति उपयोगी छ । चीनले पनि सुरुका दिनमा त्यति विकास गर्न सकेको थिएन । चीन पनि विकासका लागि संघर्षशील नै थियो तर त्यस्तो अवस्थामा पनि उसले नेपालमा विकासका लागि ठूलो योगदान दिएको थियो । हुन त अहिले चीनले बनाइदिएका उद्योगधन्दाहरू डामाडोल बनाएर, कसैलार्इ दिएर सिध्याइसकेका छन् । चीनले नेपालको आवश्यकता राम्रोसँग बुझेको थियो । त्यसैले उसले आन्तरिक रूपमा आफ्नै देशमा विकासका लागि रकम छुट्याउनु पर्ने अवस्थामा पनि नेपाललार्इ सहयोग गरेको थियो । देङ सियाओ पिङले सन् 1978 मा बर्मापछि नेपालमा किन भ्रमण गर्नुको अर्थ त्यति बेला चीनले नेपाललार्इ विशेष महत्व दिएकोले नै हो । त्यसै कारण त्यति शत्तmिसाली चिनियाँ राष्ट्रपतिको भ्रमण हुन सकेको थियो ।नेपालको स्वतन्त्रता, नेपालको विकास तथा समृद्धिको चाहना चीनले सदा गर्ने गरेको छ । चीनले नेपालमा कुनै किसिमको हस्तक्षेप र कुनै किसिमको दबाबविना नि:स्वार्थ सहयोग गरिरहेको छ । आजसम्मको मेरो अनुभवमा चीनको सहयोग कुनै स्वार्थबाट प्रेरित भएको पाएको छैन । नेपालको आन्तरिक मामिलामा चीनले कहिल्यै पनि कुनै किसिमको हस्तक्षेप गरेको छैन । पञ्चशीलको पाँच सिद्धान्त अनुसार चीनले नेपालसँग व्यवहार गरिरहेको छ । चीनले पञ्चशीलको सिद्धान्तलार्इ भावना र अक्षरमा पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन गरिरहेको छ । चीनले पहिले पनि यो नीति लिएको थियो र अहिले पनि यसमा प्रतिबद्ध रहेको छ । चीनले नेपालको विकासमा चाहिँ हरबखत साथ दिइरहेको छ र चासो दिइरहेको छ । आज चीन कूल गार्हस्थ उत्पादनमा अमेरिकाभन्दा माथि पुगिसकेको छ । हुन त चीनमा जनसंख्या बढी छ । एक अर्ब तीस करोड जनसंख्या भएको देशमा जीडीपीको स्तर यति माथि हुनु आश्चर्यजनक नै हो । त्यसैले पनि थाहा हुन्छ चीनमा कुन किसिमको विकास भइरहेको छ भन्ने कुरा । आजको दिनमा चीनले नेपाललार्इ विगतमा भन्दा पनि धेरै सहयोग र लगानी गर्न सक्छ । चीनले अहिले अपि्रmकामा लगानी गरिरहेका छ । युरोपमा आर्थिक संकट भएको बेलामा समेत सहयोग गरेको थियो । अमेरिकामा पनि ठूलो लगानी गरिरहेको छ भने छिमेकी र पुरानो विश्वसनीय छिमेक नेपालमा किन लगानी गर्दैन ? देङ सियाओ पिङको समयमा मात्र हैन आज पनि चीन तयार छ नेपाललार्इ पूरा सहयोग गर्न । ऋण दिन, लगानी गर्न, अनुदान दिन चीन पूर्ण रूपमा तयार छ । तर त्यसका लागि पहिला हामीले आनो देशभित्रै वातावरण तयार गर्नुपर्ने हुन्छ । चीनसँगको सम्बन्ध सुमधुर बनाउन राजा महेन्द्रले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुभएको थियो । पहिले हामी भारतमै निर्भर थियौं । आजसम्म पनि धेरै निर्भरता भारतमै छ । त्यति बेला कोदारी राजमार्ग निर्माण गर्नु सानो कुरा थिएन । त्यो राजमार्ग बन्न नदिनका लागि ठूलो अन्तर्राष्टि्रय दबाब थियो । प थ्वीनारायणले प्रतिपादन गर्नुभएको वैदेशिक नीतिलार्इ राजा महेन्द्रले अझ फस्टाउने काम गर्नुभएको थियो । त्यसै क्रममा कोदारी राजमार्ग निर्माणको निर्णय भएको थियो । त्यो राजमार्ग निर्माणले भारत र चीनसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन आउन सक्थ्यो । यो राजा महेन्द्रको दूरदृष्टिको परिचायक थियो । भारत र चीनसँगको सम्बन्धलार्इ सन्तुलनमा राखेर आफ्नो देशको स्वार्थमा काम गर्नु राजा महेन्द्रको नीति थियो । चीनको विदेश नीति र खासगरी छिमेक नीतिमा पहिले देङको पाला र अहिले खासै तात्विक फरक छैन । अहिले नयाँ राष्ट्रपति सी चीन फिङले त पहिले छिमेकलार्इ हेर्ने नीति ल्याएर त्यसलार्इ झन् फराकिलो बनाउने प्रयास गर्नुभएको छ । पहिले राजतन्त्र भएकोले राजासँग नै सीधा कुरा हुन्थ्यो । अहिले गणतन्त्र आएकोले त्यही अनुसार दलहरूसँग चीनले व्यवहार गरिरहेको छ । पुस्ता पुस्ता अनुसार सम्बन्ध विकास हँदै जाने उनीहरूको नीति नै छ । सधैं एउटा पुस्ता रहिरहँदैन, परिवर्तन हुँदै जाने पुस्तासँग सम्बन्ध विस्तार गर्ने उसको नीति छ । पुस्ता परिवर्तन भइरहने र राजनीतिक व्यवस्था पनि परिवर्तन भइरहने हुँदा कुन समयमा कुनसँग व्यवहार गर्ने भन्ने कुरा समयले निर्धारण गर्छ तर चीनको नीतिमा कुनै बदलाव आएको छैन । यो नै चीनको विदेश नीतिको सुन्दर पक्ष हो । मैले आफ्नो चीन भ्रमणका बेला माओ त्से तुङलार्इ पटक पटक भेट्ने अवसर पाएँ । माओसँग कुरा गर्दा नेपाल सानो देश भएर पनि आफ्नो स्वतन्त्रताको रक्षा गर्न सकेको भनेर प्रशंसा गर्नुहुन्थ्यो । नेपालले बि्रटिशसँग लडेर आफ्नो स्वतन्त्रताको रक्षा गरेको थियो । त्यो कुरा अध्यक्ष माओले पटक पटक दोहोर्याउनुभएको थियो । चिनियाँ नेताहरू पनि राष्ट्रवादी भएको मैले पाएँ । कम्युनिष्ट शासन व्यवस्था भएकोले कम्युनिष्टहरू एक हौं भन्ने नीति भए पनि उहाँहरू राष्टि्रयताको पक्षमा एकदम कट्टर हुनुहुन्छ । राष्टि्रयताकै सवालमा सोभियत युनियनसँग पनि एक समय फाटो उत्पन्न भएको थियो । माओको कार्यालयमा चाउएनलार्इ, म, माओ बसेर कुरा गरेको तस्वीर न्युजविक पत्रिकामा पनि केही वर्ष अगाडि प्रकाशित भएको थियो । माओ पनि नेपाललार्इ सदा सहयोग गर्न चाहनुहुन्थ्यो । हुन त चीन त्यतिबेला भर्खर क्रान्ति सकेर आर्थिक विकासको चरणमा थियो, त्यस कठिन घडीमा पनि नेपाललार्इ केही न केही सहयोग गर्न चाहन्थ्यो । सन् 1978 मा मैले चीन भ्रमण गर्दा चुरोट कारखाना लगायत अन्य उद्योगधन्दाका लागि मैले नै सम्झौता गरेर आएको थिएँ । उनीहरू नेपाल स्वतन्त्र रहोस् र विकसित होस् भन्ने चाहना राख्थे । चाहे जुनसुकै युगका नेताहरू हुन्, चिनियाँहरूको यही नै चाहना हुने गरेको छ । चीन र भारतको झगडामा नेपाल कहिल्यै संलग्न भएन । स्वतन्त्र तर सकारात्मक भूमिका नेपालले निर्वाह गरेको थियो । राजा महेन्द्रको यही नीतिकै कारण नेपाल बाँचेको हो, नेपालको अस्तित्व रहेको हो । त्यसैले विगतलार्इ बिर्सिनु हुँदैन । चीन अहिले पहिलेभन्दा निकै धनी भइसकेको छ र नेपालको महत्व पनि उनीहरूलार्इ थाहा छ । नेपालले आफ्नो आन्तरिक राजनीति राम्रो बनाएर अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्ने हो भने चीनले अहिलेभन्दा निकै धेरै सहयोग र लगानी गर्न सक्नेछ । तर नेपालमा त्यस किसिमको वातावरण तयार हुनै सकेको छैन । अहिले नेपालले सुनौलो अवसर गुमाइरहेको छ । चीनले नेपालमा पोखरा र लुम्बिनीमा अन्तर्राष्टि्रय विमानस्थल, सडकमार्ग, रेलमार्ग, जलविद्युत् आयोजना निर्माण गरिदिन्छु भनिरहेको छ तर हामीले आन्तरिक विवाद गरिरहेकाले त्यसको कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छ । केही परियोजना निर्माण हुन लागे पनि निकै ढिला भएको छ र त्यसको गति निकै सुस्त भएको छ । नेपालको नेतृत्वले सहयोग लिने किसिमको व्यवहार गरेमा नेपाल समृद्ध हुन्छ, सुखशान्ति पनि प्राप्त हुन्छ । चीन नेपालमा शान्ति र समृद्धि चाहन्छ । यसका लागि हरतरहले सहयोग गरिरहेको छ तर बदलामा नेपालबाट उसले केही चाहँदैन । सीमा जोडिएको मुलुक भएपछि सुरक्षालगायत कुरामा जसको पनि चासो रहने गर्छ । ती कुरामा मात्र चीनको थोरै चासो रहने गरेको छ । यस्तो चासो स्वाभाविक हो र यो जुनसुकै मुलुकको पनि हुन्छ । छिमेकमा अराजकता भयो भने उसलार्इ नि समस्या हुनसक्छ, ऊ पनि शान्तसँग निदाउन पाउँदैन । त्यसै भएर नेपालमा सुखशान्ति होस् र यहाँबाट उसको आन्तरिक सुरक्षामा खलल पुग्ने कुनै कुरा नहोस् भन्ने पनि उसको चाहना छ । यो चाहना भनेको एकदम सामान्य चाहना हो र यो नेपालकै पनि हितमा रहेको छ । चीनमा समाजवादी व्यवस्था भएकोले नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरूप्रति उसको नजिकको सम्बन्ध हुन्छ कि भन्ने केहीको अनुमान पनि हुनसक्छ तर चीनले नेपालको सबै पार्टीसँग समान सम्बन्ध राखिरहेको छ । नेपालमा छोटै समयमा ठूलठूला राजनीतिक परिवर्तन भएका छन् तर चीनको नीति अटल छ । नेपाल बाँचोस्, यो देश स्वतन्त्र होस्, नेपालबाट उत्पन्न हुने कुनै पनि विद्रोह उसका लागि खतरा नहोस् भन्ने मात्र उसको चासो रहने गरेको छ । त्यसबाहेक उसको कुनै स्वार्थ रहेको छैन । चीनले जुन किसिमको आर्थिक विकास गरिरहेको छ, यो चामत्कारिक नै रहेको छ । पहिलो पटक म माओ त्से तुङको पालामा चीन जाँदा विकास निर्माणको काम केही पनि थिएन । म पहिलो पटक तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री मार्शल चेनीको निमन्त्रणामा चीन गएको थिएँ । म पहिलो पटक 1965 मा चीन जाँदा खासै विकासको काम भएका थिएनन्, त्यहाँको विकास सुस्त थियो । देङ सियाओ पिङ सत्तामा आएपछि मात्र विकासले गति लिएको हो । बेइजिङमै पनि होटल एउटा दुइटा मात्र थिए । म त्यतिबेला पहिलो पटक चीन जाँदा परराष्ट्र मन्त्री थिएँ । चीन जाँदा प्रधानमन्त्री चाउएनलार्इ पनि भेटेँ। छिमेकीलार्इ सम्मान गर्ने परम्परा चीनको अितीय छ । मलार्इ प्रत्येक पटकको भ्रमणमा जुन सम्मानजनक व्यवहार चीनबाट भयो, त्यसबाट पनि थाहा हुन्छ चीनको छिमेकप्रति दर्शाउने व्यवहार । मलार्इ लाग्छ नेपालबाट जाने हरेक प्रतिनिधिमण्डललार्इ चीनमा त्यही किसिमको स्वागत र सम्मान हुने गरेको छ । पछिल्लो पटक म सन् २०1२ मा भएको एउटा सम्मेलनमा भाग लिन चीन गएको थिएँ । पहिलो भ्रमण र पछिल्लो भ्रमणको तुलना गर्दा पत्याउनै नसकिने अन्तर देखेँ । त्यस्तो चीन यस्तो भयो भनेर पत्यारै गर्न नसकिने प्रगति चीनले गरेको छ । म चीन जाँदा नेताहरूले ग्रेटहलमै भेट गर्थे । अहिलेका नयाँ पुस्ताका नेताहरूसँग त्यति सम्पर्क छैन तर पुराना पुस्ताका नेताहरूसँग निकै घनिष्ठ सम्बन्ध रहको थियो । मलार्इ चिनियाँले धेरै आदर सत्कार गर्ने भएकाले बीसौँ पटक भ्रमण गरेको छु र त्यहाँको चोक चोक र गल्लीगल्ली घुम्ने अवसर पाएको छु । म पदमा हुँदा र नहुँदा पनि चीन भ्रमण गरेकोले त्यहाँको जनजीवनलार्इ पनि नजिकबाट नियालेको छु । सुरुका दिनमा चीन भ्रमण गर्दा कतिपय चिनियाँको खुट्टामा जुत्तासमेत नभएको पनि देखेको थिएँ । तर पछिल्लो समयसम्म आइपुग्दा उनीहरूको जीवनशैलीमा आमूल परिवर्तन भएको छ । बेइजिङमा छवटा त रिङरोड नै बनेको छ । मानिसहरू समृद्ध बन्दै गएकाले जुत्ता नभएका होइन आफ्नै सवारीसाधन नभएका मानिस पाउन मुश्किल हुन थालेको छ । चीनले गरेको यति तीव्र विकास देखेर मलार्इ आफै आश्चर्य लाग्छ । समाजवादी नीति भए पनि बाहिरी लगानीलार्इ स्वागत गर्ने देङको नीतिका कारण चीनले यति छिटै चामत्कारिक विकास गर्न सकेको हो । देङपछिका नेताले पनि त्यो नीतिलार्इ अवलम्बन गरेकाले चीनले विश्वलार्इ नै आश्चर्यचकित पार्ने किसिमले विकास गर्न सकेको छ । नेत ृत्व स्वच्छ र इमानदार भयो भने आर्थिक समृद्धि कायम गर्न लामो समय लाग्दैन भन्ने सन्देश हामीले चीनबाट पाउन सक्छौँ । नेपालको संस्कृति, कला, परम्परा सबैलार्इ कायम राखेर अगाडि बढाएर लग्यो भने नेपालले पनि चीनको जस्तै विकास गर्न सक्छ । नेपाल सानो मुलुक छ, थोरै जनसंख्या छ । यो त स्वर्गजस्तो बन्नसक्छ । चीनमा जति समय पनि लाग्दैन यहाँको विकास गर्न । अहिले नेपालबाट युवा लायनको डरलाग्दो स्थिति देखिएको छ । पहिले चीनमा पनि त्यही अवस्था थियो । जब चिनियाँ नेताले नयाँ नीति बनाएर विदेशिएका युवाहरूलार्इ अवसर दिए, अनि सक्षम युवाहरू फर्किन थाले र देश विकासमा सहभागी हुन थाले । नेपालले पनि यस्तै नीति लिनु आवश्यक छ । नेपालको नेतृत्व जवाफदेही भएमा विकास हुन समय लाग्दैन । मुख्य कुरा नेतृत्व इमानदार हुनुपर्यो र दूरदृष्टि लिने हुनुपर्यो । कुराकानीमा आधारित(लेखक पूर्वप्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ)