चीन अध्ययन केन्द्रका अध्यक्ष: मदन रेग्मी

          नेपाल-चीन सम्बन्धको उचाइमदन रेग्मीनेपाल-चीन सम्बन्धको इतिहास धेरै पुरानो छ । आधिकारिक रुपमा दुर्इ देशको सम्बन्ध 1500 वर्ष पुरानो भनिएको छ । तर सांस्कृतिक सम्बन्ध दुई हजार वर्षभन्दा पनि बढी भएको इतिहास छ । सन् 2015 (नेपाली वर्ष 2071) र चीनको भेडा वर्षको समयमा हामी नेपाल-चीनबीचको दौत्य सम्बन्ध स्थापना भएको 60औं वाषिकोत्सव वा हीरक जयन्ती बनाउँदै छौँ । 1440 किमि लामो सिमाना जोडिएको नेपाल-चीन सम्बन्धको विशेषता र महत्व धेरै छन् । यीमध्ये प्रमुख हुन्-असल छिमेकीको रुपमा रहँदै आउनु, परिआएको बेलामा एकअर्कालाई सघाउनु, सांस्कृतिक र धार्मिक पक्षको समानता हुनु आदि । यस अलावा दुर्इ देशबीच रहँदै आएको आर्थिक सम्बन्धको पक्ष ऐतिहासिक कालमा पनि महत्वपूर्ण थियो भने आज त्यसको महत्व झन् झन् बढ्‍दै गएको छ । हाम्रा दुई देश सबै दृष्टिकोण्बाट नजिकिदै गएका छन् । चीनबारे कुरा गर्दा, सोच्दा र लेख्दा सम्बन्धको सुरुवातको विन्दु कताबाट उठान गर्ने हो भन्ने प्रश्न उभिन सक्छ । यद्यपि प्रत्येकले आआफ्‍नो हिसाबले यस सम्बन्धबारे खोतल्ने, लेख्ने र अभिव्यक्ति गर्ने गरेका छन्। मेरो आफ्‍नो चीनबारेको अनुभव अरुभन्दा भिन्न त छैन, आफ्‍नै प्रकारको अनुभूतिमा मैले चीनको केही भाग देख्ने र त्यसबारे आफ्‍नो मानसिकता बनाउने अवसर सन्1991 मा पाएको थिएँ । बाल्यकालदेखि नै चीन मेरो लागि एक आकर्षण नै रहँदै आएको थियो । सचेत र वयस्क नेपालीका लागि मात्र हैन केटाकेटीहरूका लागि पनि चीन भन्ने देश अत्यन्त समीप रहेको र सम्बन्ध प्रगाढ रहेको बुझेर वा नबुझेर बोध भइहाल्छ । यसो भन्दा मलार्इ केटाकेटी हुँदा स्कुलबाट स्वयम्भू विहारमा वसन्त पञ्चमीका दिन सरस्वती पूजा गर्न गएको र महाचीनबाट आएका मञ्जुश्रीलाई सरस्वतीको स्वरुपका रुपमा धूप बालेर फूल चढाएको सम्झना आउँछ । सायद धेरै केटाकेटीहरूलार्इ महाचीन र महामञ्जुश्री बारे खासै ज्ञान थिएन होला तर पनि मञ्जुश्रीलाई सरस्वतीका रूपमा पूजा गर्ने चलन परापूर्वकालदेखि नै चलिआएको रहेछ । महाचीनका महामञ्जुश्रीका बारेमा अरु किंवदन्तीहरू पनि छन् । तीमध्ये एउटा यो हो, जसमा भनिएको छ- काठमाडौँ खाल्डो पहिले एउटा दह थियो र चीनबाट आएका मञ्जुश्रीले चोभारको डाँडो काटेर काठमाडौँ खाल्डोको पानीलार्इ निकास दिएका थिए र त्यसपछि काठमाडौँ उपत्यकामा मानिसको वस्ती बसेको थियो । यो ऐतिहासिक प्रसंगबारे चर्चा गर्दा नेपालबाट बुद्धधर्मको प्रचारका लागि गएका बुद्धभद्र र चीनमा बौद्ध मन्दिरहरू, चैत्यहरू, थान्का र अन्य मूर्तिहरूको निर्माणमा अरनिकोले दिएका योगदान आज पनि चीनको विभिन्न भागमा देख्न सकिन्छ । बेइजिङमा अवस्थित सेतो प्यागोडा अरनिकोले बनाएका एउटा आकर्षणको रूपमा रहेको छ भने उनले मञ्जुश्रीको उद्‍गमस्थल वुथाइशानमा पनि दुई विशाल चैत्यहरू बनाएका थिए । नेपाल-चीनका दुर्इ पक्षीय सम्बन्धका यस्ता थुप्रै प्रतीकहरू छन् जसले दुर्इ देशबीचका जनता, समाज र सरकारको हजारौं वर्ष पुरानो सम्बन्धलाई उजागर गरिरहेको छ । म पहिलोचोटि सन्1991 अक्टोवरमा चीन गएको थिएँ । सांघार्इबाट निस्कने वेन ह्‍वी पोका काठमाडौँस्थित मुख्य प्रतिनिधि छ वी हाङले मलाई चीन हेर्ने मौका दिनुभएको थियो । एक महिनाको चीन भ्रमणमा म काठमाडौँबाट हङकङ र त्यहाँबाट सेन्जेन शहर पुगेको थिएँ, जहाँ मलाई वेन ह्‍वी पोका प्रतिनिधिले भेटेका थिए र हामी एक महिनासम्म सँगै थियौँ । माओ त्से तुङले हाँकेको क्रान्ति र त्यसपछि सन् 1978 मा देङ सियाओ पिङले सुरु गर्नुभएको आर्थिक क्रान्तिको वास्तविकता हेर्नु नै थियो ।आधुनिक चीनका निर्माता देङ सियाओ पिङले सुरु गर्नुभएको आजको आधुनिकीकरण अथवा आर्थिक सुधार र चीनलार्इ बाहिरी विश्वका लागि खुला गर्ने नीति अनुरुप सेन्जेन पहिलो स्वतन्त्र आर्थिक क्षेत्र थियो, जहाँ बाहिरी लगानीकर्ताहरूलार्इ उद्योग खडा गर्ने, उत्पादन गर्ने र ती उत्पादनहरूलाई आफ्‍नै शहरमा पुर्‍याउने सबै प्रकारका सुविधा प्राप्त थियो । देङको सुधार र बाहिरी विश्वका लागि चीन खुला गर्ने नीतिको सकारात्मक प्रभाव सेन्जेनमा देखिन थालिसकेको थियो र यस स्वतन्त्र आर्थिक क्षेत्रले निरन्तर आकषित गरिरहेको विदेशी पुँजी र प्रविधिले चीनको समग्र पुनरुत्थान 9चभवगखभलबतष्यल0र आफूले आफूलाइ बलियो बनाउने  प्रयासको एक प्रभावकारी थालनी र यसको उज्ज्वल भविष्यलाई संकेत गरिरहेको थियो । सन् 1997 मा आफ्‍नो मातृभूमि चीनमा फर्किन कुरिरहेको बृटिस 'उपनिवेश' हङकङको नजिक सेन्जेन त्यसबेला विश्वकै चर्चामा थियो । एउटा आकर्षणको केन्द्र पनि । सांस्कृतिक क्रान्तिबाट उत्पन्न संकटलाई चिर्दै चीनको आधुनिक युगमा प्रवेशको सुरुवातको थलो सेन्जेन थियो । सेन्जेनको तीन दिने बसाइपछि हामी दुवै क्वाङतोङ प्रान्तको राजधानी क्वांचाउ पुगेका थियौँ । नाम चलेको आैद्योगिक शहर क्वांचाउमा चहलपहल त छँदै थियो र त्यहाँ थुप्रै उद्योगहरू पहिल्यैदेखि थिए र थपिंदै गएका थिए । क्वांचाउकै नजिक अर्को एउटा सानो शहर थियो । यो आैद्योगक क्षेत्र क्वांचाउभन्दा सानो भए पनि संयुक्त लगानी र विदेशी लगानी आउन थालिसकेको थियो र आधुनिक उद्योगहरू खुल्न थालिसकेका थिए । तिनीहरूमध्ये अष्ट्रेलियाको लगानीमा मुटुको भल्भ उत्पादन गर्ने उद्योगका उत्पादनहरू विश्वका आधुनिक शहरका अस्पतालहरूमा पुग्न थालिसकेका थिए । चीनको आधुनिकीकरणको यस्ता थुप्रै परिदृश्यहरू मैले देखेँ तर चीनको त्यसतफको प्रवेशको समय लामो नभएको हुनाले शहरी क्षेत्रमा मात्र आधुनिक युगको जीवनलाई अनुभव गर्न सकिन्थ्यो । चीनको प्रसिद्ध शहर सांघार्इमा पुग्दा त्यो शहरको विशालता, बजार र औद्योगिक क्षेत्रको उत्पादनको क्षमता बढ्‍दो त्रmममा थियो । यद्यपि त्यत्रो ठूलो आधुनिक शहरमा मात्र एउटा डिपार्टमेन्टल स्टोर थियो र सांघार्इमा पहिलो जर्मनीको भोक्स वागन कम्पनीको फ्‍याक्ट्रीले उत्पादन सुरु गरिसकेको थियो । 23 वर्षको अन्तरालमा सांघार्इको प्रत्येक ठूलो बजारमा कममा तीनदेखि चार वटा डिपार्टमेन्टल स्टोरहरू विकसित भइसकेका थिए । सन् 1991 अक्टोवरको अन्त्यतिर फुदुङ शहरको निर्माणका लागि एउटा कार्यालय स्थापना भएको थियो । आज फुदुङ चीनकै एउटा आधुनिक शहरका रूपमा विकसित भइसकेको छ । ह्वाङ फो नदीले सांघार्इबाट छुट्‍याइएको फुदुङ आज विश्वकै एक आधुनिक शहरको रुपमा उभिएको छ र वल्र्ड एक्स्पो 2010 पनि पुmदुङमै आयोजना गरिएको थियो । त्यस एक्सपोमा विश्वका सबैजसो देशहरूको आफ्‍नै प्याभिलियन थियो । नेपालको मन्डप एउटा विशेष आकर्षणका रूपमा रह्यो र यसले धेरै प्रशंसा पनि पायो । चीनको राजधानी बेइजिङको मौसम अत्यन्त राम्रो थियो । तियान मेन चोक नजिककैको ऐतिहासिक बेइजिङ होटलको माथिल्लो तलाबाट झलमल्ल बेइजिङ देखिन्थ्यो र सबैजसो बजार त्यसताका बनेको एक मात्र चक्रपथमा केन्द्रित थियो । आजको बेइजिङ यति फराकिलो भएको छ, अहिले छवटा चक्रपथ भइसकेका छन्‍ । बढ्‍दो मोटरको ताँती र पर्यटकहरूको चहलपहल र सुखद जीवन उपभोग गर्न थालेका आजका बेइजिङवासीहरू सांघार्इको सम्पन्नता हाराहारीमै पुगिसकेका छन्। बेइजिङ ओलम्पिकपछिको बेइजिङ र त्यसअघिको बेइजिङमा ठुलै अन्तर रहेकको स्पष्टै देखिन्थ्यो । छोटकरीमा भन्दा चिनियाँ जनता आधुनिकता र प्रगतितफ लम्किरहेका छन्। गरिबी उन्मूलन भइरहेको छ, असमानतालार्इ न्युन बनाउने जिम्मा चिनियाँ नयाँ नेतृत्वले लिएको छ । कानुनी राज्य स्थापना गर्ने, भ्रष्टाचार निर्मूल गर्ने अभियानको नेतृत्व स्वयं राष्ट्रपति सी चीन पिङले गर्नुभएको छ । देङ सियाओ पिङले संरचना गरेका आधुनिक चीनको आकर्षण त बढ्‍दै नै थियो । उदाहरणका लागि 8851 किमि लामो विश्वको सात आश्चर्यमध्ये एक चीनको महान्‍ पर्खाल, जसको 550 किमि लामो क्षेत्र बेइजिङमा पर्दछ । त्यो पर्खाल हेर्न जानेको संख्या आज यति बढेको छ, एक कुनाबाट अर्को कुनामा हेर्दा मात्र भीड हिँडिरहेको देखिन्छ र आफ्‍नो तस्वीर खिच्ने प्रक्रियालाई हेर्दा यस्तो लाग्छ, त्यहाँ आउने प्रत्येकसित एउटा क्यामरा छ र पर हेर्ने दूरविन पनि । यसरी परिवर्तनको वर्णन गर्ने त्रmममा चीनमा आएको आर्थिक परिवर्तन कुनै एक शहरमा सीमित छैन, टालियान होस्‍ वा तटीय हैनान, कुइलिङ होस् वा चोङचिङ, पश्चिम चीनको कान्सु होस्‍ वा सिचुवान होस् वा सिन्जियाङ समग्र चीन पुनरुत्थानको दिशामा लम्किरहेछ । चीनमा गरिबी नभएको होइन, तर गरिबी निवारणमा प्राप्त गरेको सफलता बढ्‍दो शहरीकरण र नयाँ नयाँ आकर्षक शहरहरूको निर्माण ज्वलन्त उदाहरणहरू हुन् । ल्हासा र सिन्जियाङमा रेल पुग्नु, 12 घन्टे रेल यात्रा तीन घन्टामा पूरा हुनु, चीनको अन्तरिक्ष अभियान र तिब्बतको ल्हासा संसारकै एक आकर्षक पर्यटकीय स्थल बन्नु र त्यस क्षेत्रबाट रेलमार्ग सिगात्से पुग्नु र त्यहाँबाट नेपालको सिमानासम्म आउने तयारी हुनु यी सबैले चीन 'धन र शक्ति' प्राप्त गर्ने आफ्‍नो लक्ष्यप्राप्तिको दिशामा सफल भइरहेको तथ्यलार्इ अनुभव गराउँछ । गार्हस्थ उत्पादनको हिसाबले चीन आज विश्वको दोस्रो आर्थिक शक्ति र क्रयशक्तिको आधारमा विश्वको पहिलो आर्थिक शक्ति बनिसकेको छ । एक असल छिमेकीको नाताले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा चीनको सरकार र जनताले प्राप्त गरेकासमस्त उपलब्धिप्रति नेपाल गौरव गर्दछ र आउँदा दिनहरूमा चीनको महान्‍ उपलब्धिको प्रतिफल नेपाल र नेपालीले पनि उपभोग गर्न पाउनेमा नेपाली जनता विश्वस्त छन्‍ । खासगरी वर्तमान चिनियाँ राष्ट्रपति सी चीन फिङले सबै छिमेकीहरूसँग सुमधुर सम्बन्ध बनाउने ठोस सोचाइ राख्नुभएको र त्यस दिशातिर चीनको नीति अग्रसर भइरहेको अवस्थाले पनि नेपाल-चीन सम्बन्धको भविष्यको उज्ज्वल पक्षलाई प्रस्तुत गरिरहेको छ । दुर्इ देशबीचको सम्बन्धको बीचमा हिमालय अब कुनै अवरोध हुन नसक्ने अवस्थाले पनि नेपालीहरूलाई अझ बढी आशावादी बनाएको छ । नेपाल-चीन सम्बन्धको हीरक जयन्तीको अवसरमा दुवै देशबीचका आर्थिक, सामाजिक, सामरिक लगायत सबै पक्षमा हुँदै गइरहेको विकासको त्रmमलार्इ मनन गर्दा बुद्धको जन्मभूमि नेपालको लुम्बिनीसम्म चिनियाँ रेल पुग्छ भन्नेमा नेपालीहरू अभm बढी आशावादी बन्दै गइरहेका छन् । कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको यो 60 वर्षको अवधिमा नेपाल-चीनबीच उच्च तहका भ्रमणहरू आदानप्रदान भएका छन्‍ । चीनका राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्रीहरू लगायत विभिन्न फाँटका मन्त्रीहरूको भ्रमण नेपालमा भएको छ भने नेपालबाट पनि राष्ट्र प्रमुख, सरकार प्रमुख तथा विभिन्न मन्त्रीहरूको भ्रमण भएका छन् । पारस्परिक सहयोगका थुप्रै सम्झौताहरू पनि भएका छन् । चीनले नेपाललाई आत्मनिर्भर बनाउन केही अत्यावश्यक उद्योगहरू पनि दिएको हो । राजमार्ग र अस्पताल पनि निर्माण गरिदिएको हो । नेपाल-चीन जोड्‍ने दोस्रो राजमार्ग स्याफ्रुबेसी-रसुवागढी बनिसकेको छ । दुई देश जोड्‍ने अन्य राजमार्ग पनि बन्दै जाने विश्वास गर्न सकिन्छ । यस अवधिमा नेपालको जलस्रोतमा लगानी गर्ने चाहना चीनले व्यत्तm गर्दै आएको छ र 7 सय मेगावाटको पश्चित सेती जस्तो मझौला खालको आयोजना पनि ऋण दिएर बनाइदिने सम्झौता गरिसकेको छ । त्रिपक्षीय सहयोग अथवा नेपाल, चीन र भारत मिलेर तीनै देशको हितका लागि र दक्षिण एसियाकै हितका लागि जलस्रोतमा लगानी गर्ने चीनको इच्छा बारम्बार व्यक्त भइरहेको छ । चीन बाहिरी देशमा लगानी गर्ने देशमध्ये संसारकै ठूलो हो । त्यसो भएको हुनाले नेपालको समग्र जलस्रोतको विकासमा चीनको लगानी आवश्यक छ । केही वर्षयता नेपालमा आउने पर्यटकको संख्या उल्लेख्य वृद्धि भइरहेको छ । संसारका सबभन्दा बढी खर्च गर्ने पर्यटकमा चिनियाँ पर्दछन् । विश्वका विकसित देशहरूले पनि चिनियाँ पर्यटकहरूलाई आकषित गर्न ठूलो प्रयास गरिरहेका छन् । यसर्थ नेपालको अर्थतन्त्रका लागि चिनियाँ पर्यटकको वृद्धि गर्नु आवश्यक छ । आर्थिक आधारहरूले दुई देशलाई जति जोड्‍न सक्यो, सुरक्षाका हिसाबले पनि दुर्इ देश अवश्य नै नजिक हुँदै जाने छन् । यो हीरक जयन्तीको अवसरमा माथि उद्धृत बेहोराहरूलाई दुवै पक्षले गम्भीरता साथ मनन गर्नु जरुरी छ ।