नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानका कुलपति: गङ्गाप्रसाद उप्रेती

नेपाल-चीन सम्बन्ध विस्तारका नयाँ आधार-गङ्‍गाप्रसाद उप्रेतीप्रागऐतिहासिक कालदेखि नै घनिष्टतम रहिआएको नेपाल र चीनको सम्बन्ध अन्य देशहरूकै लागि नमुनायुक्त सम्बन्ध हो । आकार एवं राष्ट्रिय स्वार्थमा ठूलो सानो जे भए पनि हाम्रा द्बिपक्षीय सम्बन्धका कुनै पनि आयाममा न त लघुताभासको गन्ध पाइन्छ न त ठूलो आकारको अहङ्‍कार । त्यसैले आ-आफ्‍नै राष्ट्रिय हितका परिधिमा रहेर पनि हाम्रा दुई देशका कुटनीतिक सम्बन्धका आधारहरू इतिहासको कालखण्डका एक दुई दुर्भाग्यपूर्ण घटनाबाहेक चिरन्तन कालसम्म सुमधुर रहिआएका छन्‍ । यस्तो अनौठो सुमधर सम्बन्धलाई कसिलो बनाउन हाम्रा सांस्कृतिक, भू-राजनीतिक, आर्थिक एवं सामरिक स्थितिका समान स्वार्थ र चाखले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। आधुनिक नेपाल र नयाँ चीनका बीच पछिल्लोपल्ट कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको पनि साठी वर्ष हुँदैछ । यो साठी वर्षको अन्तरालमा नेपाल र चीनमा मात्र होइन, विश्वभरि नै धेरै नयाँ नयाँ परिवर्तन भइसकेका छन्। विश्वभरि नै धरै नयाँ नयाँ परिवर्तन भइसकेका छन्। विशेष गरी आर्थिक, राजनीतिक एवं सामरिक रूपमा चीनको बढ्‍दो प्रभाव, एसियामा नयाँ शक्तिको रूपमा चीन र भारतको उदय एवं यस क्षेत्रका स-साना मुलुकहरूको पनि आÏनो स्वाधीनताको सुरक्षामा बढ्‍दो चासो आदि कारणले पनि नेपाल जस्ता मुलुकले आÏना ठूला छिमेकीहरूसँग सम्बन्धका चाख र स्वार्थलाई बदलिँदो परिस्थितिको सम्बन्धमा नयाँ किसिमले परिभाषित गर्दै सम्बोधन गर्नु आवश्यक भएको छ । यस अर्थमा अधिकतम राष्ट्रिय हित र स्वार्थलाई ख्याल गरेर चीनको सानो तथा राजनीतिक महत्व बोकेको छिमेकी मुलुक नेपालले दुई देश बीचका सम्बन्ध विस्तारका नयाँ आधारहरू निरूपण गर्दै तिनै आधारमा टेकेर अघि बढ्‍नुपर्ने आवश्यक भएको छ ।नेपाल-चीन कुटनीतिक सम्बन्धका प्रमुख तीन आधार रहिआएका छन्। राजनीतिक, आर्थिक एवं सांस्कृतिक विशिष्टताका यी तीन आधारहरूमा देखिएका नवीनतम परिवर्तनलाई पूर्ण रूपमा चिनेर मात्र दुई देश बीचको सम्बन्धलाई दिगो रहने गरी अद्यावधिक गर्न सकिन्छ । यो दशकको -2010) सुरुका दुई तीन वर्षदेखि एसियाली मुलुकहरूमा नवीनतम परिर्वतनहरू तिब्र रूपमा देखिएका छन् । यी परिवर्तनहरूलाई अनुकूल हुने गरी बनाइएका नीतिले मात्र यस क्षेत्रका कुनै पनि साना वा ठूला मुलुकलाई अधिकतम प्रतिफल दिनेछ । त्यसो त विश्वको शक्ति सन्तुलनका लागि महत्वपूर्ण रणनैतिकस्थल बनेको यो क्षेत्रमा आएका नवीनतम परिवर्तनलाई विश्वका सबै शक्तिशाली राष्ट्रहरू पनि होशियारीपूर्वक आकलन गरेर आÏनो हित अनुकूलको रणनीति बनाउन व्यस्त देखिन्छन्। हरेक दस वर्षमा नयाँ पुस्तालाई नेतृत्व हस्तान्तरण गर्ने चिनियाँ राजनीतिको स्थापित परम्परा अनुसार चिनियाँ नेतृत्व पाँचौँ पुस्ताका नेताको हातमा हस्तान्तरण भएपछि -सन्‍ 2012) पार्टी महासचिव एवं राष्ट्रपति सी चीन फिङको नेतृत्वमा छरछिमेक एवं विश्वलाई नै सकारात्मक प्रभाव पार्ने धेरै महत्वपूर्ण राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्टि्रय नीतिहरू अवलम्वन गरिएका छन्। विशेष गरी आÏना निकटतम छिमेकी मुलुकको स्थिरता एवं सम्पन्नता प्राप्त गर्ने कुरालाई लक्षित गरी समान प्रतिफल प्राप्त हुने किसिमले छिमेकीहरूसँगको सम्बन्धलाई प्राथमिकता दिने नयाँ नेतृत्वको उद्‍घोष सम्पन्न चीनका सबै अन्य छिमेकी जस्तै नेपाललाई पनि उत्प्रेरित गर्ने सूत्र भएको छ । यही सूत्रलाई आधार बनाई चीनको नयाँ नेतृत्वले अपनाएका नेपाल सम्बन्धी नीतिहरूको दुरगामी प्रभावलाई आकलन गरेर मात्र हामी बीच रहिआएको द्बिपक्षीय सम्बन्धलाई अद्यावधिक गरिनु पर्ने दायित्व नेपालका नीति निर्माताहरूमा छ । क्षेत्रीय रणनीतिक महत्वलाई ख्याल गरी यता आएर विश्वका सबै महत्वपूर्ण देशहरूको चासो नेपालप्रति बढ्‍दै गएको छ । यसकारण कुनै पनि एक मुलुकसँगको सम्बन्धलाई अद्यावधिक गर्दा अन्य छिमेकी मुलुकमा आएको नवीनतम राजनैतिक पेmरबदललाई पनि हाम्रा नीति निर्माताहरूले घोरिएर आकलन गर्नुपर्छ । विशेष गरी गएको 2-3 वर्षमा हाम्रा छरछिमेक एवं एसियाका महत्वपूर्ण देशमा धेरै पेmरबदल भएका छन्। छिमेकी राष्ट्र भारतमा दशकौँपछि एक पार्टीको नेतृत्वमा सशक्त बहुमतको सरकार गठन भएको छ । यो सरकारले भारतका निकटतम छिमेकीसँगको सम्बन्धलाई नयाँ परिवेशमा परिभाषित गर्न थालेको छ । यता आएर विश्व राजनीतिमा भारतको उपस्थिति अझ ओजपूर्ण भएको छ । यो स्थितिले एसियाकै शान्तिका लागि यस क्षेत्रका शक्तिशाली मुलुक भारत र चीन राजनीतिक एवं आर्थिक रूपमा गहकिलो सहकार्य गर्ने स्थितिमा पुगेका छन्‍ । यो कुरालाई द ृष्टिगत गरी एसिया एवं प्रशान्त क्षेत्रमा आÏनो प्रभुत्व कम हुन नदिन ओबामा नेतृत्वको अमेरिकी सरकार भारतसँग गहिरो रणनीतिक सम्बन्ध पुनस्र्थापना गर्न उद्यत रहेको कुरा हालै भारत-चीनको बढ्‍दो सहकार्य र समझदारी नेपालका लागि सकारात्मक कुरा हो । तर नेपालसँगको अहिलेसम्मको भारतको दृष्टिकोण राजनैतिक तहभन्दा त्यहाँको गुप्तचर संस्था 'रअ'को प्रतिवेदनमा आधारित हुने भएकाले र अब आउने दिनमा अमेरिका लगायत पश्चिमा मुलुकले भारतीय आँखाबाटै नेपाललाई हेर्ने सम्भावना बढेकाले पनि नेपाल-चीन सम्बन्ध अद्यावधिक गरिँदा छिमेकी मुलुक भारतको संवेदनशीलतालाई पनि ख्याल गरिनु आवश्यक छ । एसियाको ठूलो शक्ति जापान राजनैतिक र आर्थिक रूपमा नै ओरालो लाग्ने अवस्थामा रहेको र यस स्थितिमा चीन र जापानको प्रशान्त किनारका टापूहरू एवं यस क्षेत्रकै स्वामित्वका लागि उठेको विवादले पनि एसियाको शक्ति राजनीतिमा नयाँ तरङ्‍ग ल्याइदिएको छ । त्यस्तै श्रीलङ्‍कामा भरखरै भएको सत्ता परिवर्तनले पनि क्षेत्रीय राजनीतिमा असर पार्ने नै छ । यी सबै नयाँ राजनीतिक स्थितिलाई मध्यनजर राखी राष्ट्रिय, क्षेत्रीय एवं अन्य अन्तर्राष्टि्रय मुद्दाहरूमा आफ्‍नो राष्ट्रिय हितलाई सर्वोत्तम प्राथमिकता दिई तटस्थताको आभास हुने गरी छिमेकीहरूसँगको सम्बन्ध अद्यावधिक गरिनु नेपालका लागि सामयिक एवं आÏनो हित अनुकूल हुन जानेछ ।नेपाल-चीन सम्बन्धको अर्को महत्वपूर्ण आधार मानिएको आर्थिक स्थितिमा त झन् धेरै नयाँ चीजहरू देखा परेका छन्। साना छिमेकी मुलुकको पूर्वाधार निर्माणमा चिनियाँ चासो र त्यही चासोलाई सम्बोधन गर्ने गरी छिमेकी मुलुकहरूकै सहभागितामा आÏनो ठूलो लगानीका साथ स्थापित क्षेत्रीय पूर्वाधार विकास बैंक स्थापना नेपालले चीनसँगको आर्थिक सम्बन्धमा अद्यावधिक गर्न अर्को अनुकूल परिस्थिति हो । पश्चिम चीनको विकासको कार्यत्रmम अन्तर्गत तिब्बतमा महत्वपूर्ण पूर्वाधारको निर्माण सम्पन्न छिङ्‍हाई-तिब्बत रेल्वेलाई काठमाडौँसम्म विस्तार गर्ने चिनियाँ नेतृत्वको प्रतिवद्धता, हाल दक्षिण एसियासँग आÏना आर्थिक गतिविधि बढाउन 'दक्षिण रेशम मार्ग' प्रयोगमा ल्याउने घोषणा नेपालको आर्थिक समृद्धिका लागि सकारात्मक सूचक हुन्। यसका अतिरिक्त नेपालको प्राकृतिक स्रोत दोहन गर्न हालै भएको भारतसँगको पीडीए सम्झौता नेपालले विद्युत उत्पादनको लागि बजारको प्रत्याभूति गर्ने घटना हो भने भारतसँग भएको विप्पा सम्झौता र चीनसँग हुने यस्तै लगानी सम्बन्धी सम्भावित सम्झौताले दक्षिण एसियाको आर्थिक विकासमा नेपालको नयाँ भूमिकालाई स्थापित गर्ने सम्भावनाको ढोका खोलिएको छ । यस परिस्थितिमा भारत र चीनबीच भएका र हुने आर्थिक साभेmदारीलाई बढाउन नेपालले भरपर्दो पुलको भूमिका खेल्नुपर्नेछ । आर्थिक विकासका यी नयाँ सम्भावनालाई आकलन गरी नेपालले अग्रगामी संविधान मार्पmत्‍ राजनैतिक स्थिरता कायम गर्ने र चीनको दक्षिण एसियासँग हुने महत्वाकांक्षी आर्थिक साभेmदारी एवं कारोवारलाई थेग्न सक्ने पूर्वाधारको विकासका लागि आवश्यक योजना बनाउन दत्तचित्त हुनु आवश्यक छ ।नेपाल-चीनको सम्बन्धको प्रारम्भिक जग संस्कृति रहेको हो । यता आएर राजनैतिक एवं आर्थिक आधारलाई मात्र द्बिपक्षीय रूपमा प्राथमिकता दिइएकाले द्बिपक्षीय सम्बन्धको जग सांस्कृतिक पक्ष अनपेक्षित रूपमा ओभेmलमा परेको छ । चिनियाँ जनताको बुद्ध धर्मप्रतिको बढ्‍दो आकर्षणले बुद्धको जन्मस्थल नेपाल चिनियाँ पर्यटकका लागि आकर्षण गन्तव्य बनेको छ । एसियाको प्राचीन सभ्यता, ज्ञान र दर्शनको उद्‍गमस्थल हिमालवारि र पारिका क्षेत्रको सांस्कृतिक मूल्यबारे यता आएर चिनियाँ जनतामा बढ्‍दो चाख देखिँदै आएको छ । बुद्धधर्म र हिन्दुधर्मसँग जोडिएका तिब्बतको कैलाश मानसरोवरदेखि लुम्बिनी हुँदै दक्षिण एसियाका धार्मिकस्थल समेट्‍न चीनको प्रस्तावित रेशम मार्गको आर्थिक एवं सांस्कृतिक कुटनीतिको अन्तर्यलाई हाम्रा नीति निर्माताले राम्ररी बुझ्नुपर्छ । सांस्कृतिक पक्षसँग जोडिएका यस्ता अनुकूल परिस्थितिको सदुपयोग गर्दै नेपालको सांस्कृतिक पर्यटनको विकासका लागि आवश्यक पूर्वाधार निर्माणका लागि नेपाली पक्ष सचेत रहनुपर्छ । नेपाल-चीन बीचको सांस्कृतिक समानतालाई जनस्तरमा मिहिन किसिमले बुझाउन दुवै पक्षले भाषिक जनशक्तिको विकास गर्नुपर्छ र सरकारी एवं गैरसरकारी स्तरमा रहेको दुई पक्षीय सम्बन्ध विस्तारमा त्रिmयाशील दुवै देशका संघ, संस्था बीच प्रतिनिधि मण्डलको आदान-प्रदानलाई अझ बढाउनुपर्छ । वस्तुत: कुनै पनि देश बीचका सांस्कृतिक सम्बन्धको प्रवर्द्धनका लागि सरकारी प्रयत्नभन्दा निजीस्तरका प्रयत्न ज्यादा प्रभावकारी हुने हुँदा यस्ता निजीस्तरका संस्थालाई अरू प्रभावकारी बनाउन दुवै देशका सरकारले आÏना प्रयत्न अरू बढाउनुपर्छ । अनुदान एवं सहयोगमा सीमित रहेको एक समयको ठूला र साना देश बीचको सम्बन्ध अब द्बिपक्षीय समान प्रतिफल प्राप्त गर्ने खालका सहकार्य एवं साझेदारीमा रूपान्तरण भएको छ । यस सन्दर्भका यस्ता नयाँ आधारलाई ख्याल गरी नेपालले चीनसँगका सम्बन्धका सबै आधारलाई अद्यावधिक गर्न सचेत रहनुपर्छ । साठी वर्ष प्रवेश गरेको नेपाल-चीन कुटनैतिक सम्बन्धलाई अद्यावधिक गर्न दुवै देशका नीति निर्माताहरूले समय सन्दर्भका यी नयाँ परिस्थितिलाई बुझेमा मात्र दुवै पक्षलाई अधिकतम प्रतिफल प्राप्त गर्ने सकिने वातावरण बन्न सक्छ । कामना गरौँ- दुवै पक्ष समयले सृजना गरेका नयाँ परिस्थितिको सदुपयोग गर्दै हाम्रा दुई देशबीच रहिआएको घनिष्टतम सम्बन्धलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन समक्ष हुनेछन् । इति ।