प्रा.डा. भीमराज अधिकारी

         नेपाल र चिन दौत्य सम्बन्ध स्थापनाको 60 वर्ष पुग्यो । इतिहासको कडीमा त्यति धेरै वर्ष नभए पनि यस अवसरमा नेपालमा जनस्तर र सरकारी स्तरबाट हीरक उत्सव मनाइँदै छ । त्यसो त गणितीय आधारमा मनाइने हीरक वर्ष उत्सवभन्दा नेपाल र चीनबीचको प्राकृतिक सम्बन्धको गरिमा बढी छ । भौगोलिक सम्बन्ध वा प्राकृतिक सम्बन्धलाई आधार मान्दा भने करोडौँ वर्षअघिको अवस्थामा पुगिन्छ । अन्दाजी पाँच छ करोड वर्षअघि दक्षिण एशियामा सिर्जित हिमशृंखलाले नेपाल र चीनबीच रेखाÍन गर्‍यो । नेपाल र चीन छिमेकी राष्ट्र बने । यही हिम शृंखलामा अवस्थित विश्वको सबभन्दा अग्लो हिमाल सगरमाथा （झोमोलोङ्गो - चिनियाँ भाषामा) साक्षी बसी नेपाल र चीनको सभ्यतालाई सिंचित गर्दै फक्रदै र फुल्दै गतिशीलता प्राप्त गर्‍यो । भौगोलिक तथा प्राकृततिक बनावटको आधारमा कसिएको नेपाल-चीन सम्बन्ध समयको गति सँग-सँगै अगाडि बढ्‍यो र मानव सभ्यताको विभिन्न काल खण्डमा परिस्कृत हुँदै 21 औं शताब्दीको पूर्वाधार निर्माण गर्न कृयाशील छ । त्यसैले यी दुई देशबीचको कुटनैतिक सम्बन्धलाई बुझ्ने सन्दर्भमा प्राचीन इतिहास, मानव सभ्यता, एक अर्को देशले अंगिकार गरेका धर्म संस्कृति जस्ता विषयहरु स्मरण गर्दै बुझ्‍ने प्रयत्न गर्नुपर्ने हुन्छ । यी विषयहरूलाई दुई देशबीचको सम्बन्धका आधार मान्दामान्दै पनि आधुनिक युगमा सम्बन्धको चर्चा गर्दा राजनीति, अर्थतन्त्र, वाणित्वनीति, कुट नीति, एक अर्को प्रतिको व्यवहार, सामरीकनीति, दुई देशबीच आर्जित विश्वास राष्ट्रिय सुरक्षा सम्बन्धी रणनीति र यसको सम्मान, प्राकृतिक श्रोत र साधन माथिको हस्तेक्ष्ाप तथा दोहन र सदुपयोग जस्ता विषयहरू आउने गर्दछन् । तर यस आलेखमा सबै विषयहरू समावेश गरी व्याख्या तथा विश्लेषण नगरी सम्बन्धको सामान्य पाटो मात्र कोट्‍याउन खोजिन्छ । जसको आधारमा यी दुई छिमेकी मुलुकबीचको सम्बन्धले गतिशीलता प्रदान गरेको छ । नेपाल र चीनबीच सम्बन्धको चर्चा गर्दा भूबनोटको प्रक ृति र प्राचीन मानव सभ्यताको आधारका साथसाथै समय-समयको अन्तरालमा जनस्तर र सरकारी स्तरबाट भए गरिएका प्रयासहरू पनि त्यत्तकिै महत्वपूर्ण हुन्छन्‍ । यसै सन्दर्भमा हजारौँ वर्ष अघिबाटै विस्तारित हुँदै आएको सम्बन्धको सूत्राधारमा विभिन्न विåान तथा दार्शनिकहरूको योगदान रहँदै आएको छ । चाहे त्यो नेपालको कपिलवस्तुका शाक्य वंशी राजाका वंशज बुद्धभद्र हुन्‍, जसले सन्‍ 409 देखि 429 सम्म चीनमा रही बौद्ध धर्ममा परिवर्तन ल्याउन महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याए । चाहे बुद्धभद्रका समकालीन चिनियाँ यात्री फाहियान हुन्‍ । फाहियान पाँचौँ शताब्दीको सुरुमा कपिलवस्तु र लुम्बिनीमा आएको कुरा सत्यमोहन जोशीको पुस्तक, 'कलाकार अरनिको' मा उल्लेख गरिएको छ । एउटा किंवदन्ती के पनि छ भने बोधी सत्य मञ्जुश्री घुम्दै चीनबाट नेपाल आई चोभारको चट्‍टान काटे र काठमाडौँ भ्याली मानव वस्ती बस्न योग्य भयो । यद्यपि मञ्जुश्रीको प्रसिद्धि भारतमा चौथो शताब्दीमा नै भैसकेको थियो । पैदल यात्री तथा नेपालकाजनजातिहरूले मान्ने धर्म, संस्कृति, संस्कारजन्य मान्यताहरू र परम्परागत संरचनाले पनि नेपाल र चीनलाई धेरै नजिक बनाएको छ । नेपालमा मंगोलियन मूलका हिमाली पहाडी जनजातिले मनाउने ल्होछार पर्व अझ बढी महत्वका साथ तिब्बतमा मनाइनुले पनि दुई देशबीचको सम्बन्धलाई संस्क ृतिलेपनि बाँधेको छ । ऐतिहासिक तथ्यहरू र सांस्कृतिक परम्परालाई पछ्‍याउँदै गर्दा सातौँ शताब्दीका श्रोङ्‍गचनगम्यो र नेपालकी राजकुमारी भृकुटीबीचको वैवाहिक सम्बन्ध त्यत्तकिै महत्वपूर्ण छ । यस्तै अर्को महत्वपूर्ण तथ्य नेपाली कलाकार अरनिकोले तिब्बतमा निर्माण गरेको स्वर्ण चैत्य र चीनको राजधानी केन्द्रमा निर्माण गरिएको श्वेत चैत्यले नेपाल-चीन सम्बन्धलाई अजम्बरी बनाएको छ । दुई देशबीचको 1400 किमिको वारि र पारि बस्ने जनस्तरको आर्थिक, सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्धले हजारौँ वर्षदेखिको सम्बन्धलाई कसिलो त बनाई नै रहेको छ । आधुनिक युगमा प्रवेश गरिसकेपछिको सम्बन्ध भने बढी औपचारिक र कुटनीतिक छ । सन्‍ 1949 मा सम्पन्न चिनियाँ क्रान्ति र सन्‍ 1951 मा प्राप्त नेपालको प्रजातन्त्रले नयाँ आयाम सुरु गर्‍यो । राजनैतिक परिवर्तनले प्राप्त गरेका मान्यताका आधारमा स्थापित कुटनैतिक सम्बन्धले बहुआयामी र नमुना समेत बनेको छ । कुटनैतिक सम्बन्धबाट सुरु भएको आधुनिक सम्बन्ध राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, वाणिज्य, वैज्ञानिक, प्राविधिक लगायत अन्य क्ष्ोत्रहरूमा पनि झ्‍याङ्गिदै गयो । यही सम्बन्धलाई बढी प्रभावकारी र व्यावहारिक बनाउन दुवै देशका सरकार प्रमुखहरू र राष्ट्र प्रमुखहरूले एक अर्को देशको ‌औपचारिक भ्रमण पनि गरिसकेका छन् । उच्चस्तरीय चिनियाँ नेताहरू चाउएन्‍लाई, देङ्गशीयाबोपेङ्‍, ली जीयान्‍ र वेनजीयावावोको नेपाल भ्रमण भैसकेको छ भने नेपालको तफबाट टंक प्रसाद आचार्य, बी.पी. कोइराला देखि प्रजातान्धिक गणतन्त्र नेपालका प्रथम प्रधानमन्त्री प्रचण्ड(पुष्पकमल दाहाल) देखि सुशील कोइरालाले चीनको भ्रमण गरिसकेका छन् र राजा वीरेन्द्रदेखि राष्ट्रपति डा. रामवरण यादव समेतको भ्रमण भइसकेको छ । दुवै देशका अन्य मन्त्रीहरू र उच्चस्तरीय प्रतिनिधिहरूको भ्रमको त लामो लिष्ट नै बन्छ । यो 60 वर्ष हीरक उत्सव अवसरमा नेपाल चिनियाँ राष्ट्रपति सी चीन फिङको स्वागतको प्रतीक्षामा छ । 21 औं शताब्दीमा प्रवेश गर्दै गर्दा नेपाल र चीनबीचको सम्बन्ध झ्‍न फराकिलो र गहिरिँदै गयो । आर्थिक र राजनीतिक दुवै धुव्र पश्चिमबाट पूर्व सर्ने अनुमान भै रहेको अवस्थामा यी दुई देशबीचको सम्बन्ध रणनीतिक र आर्थिक दुवै दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण छ । उदीयमान चिनियाँ अर्थतन्त्रमा चिनियाँ क्रान्तिका शक्तिशाली माओत्सेतुङ्‍ र आर्थिक क्रान्तिका शक्तिशाली देङ्‍ सियावोपिङ्ग पछिका तेस्रो शक्तिशाली नेता सी बनेका छन् । सत्ता समालेको दुई वर्ष वित्दा नबित्दै सी चीन फिङले पार्टीभित्र र सरकारमा आर्जन गरेको शक्ति, अन्तर्राष्टि्रय छवि र जनताबीचको लोकपि्रयताले सीलाई यो स्थानमा पुर्‍याएको हो । सीको नेत ृत्वमा सञ्चालित भ्रष्ट्राचार विरोधी अभियानले कारवाहीमा परेका बाधाहरू र अन्दाजी 1 लाख 80 हजार पार्टी कार्यकर्ता माथिको आनुशासनहीनता माथिको कारबाहीले सीलाई वास्तविक जननेता बनाएको छ र देङ्‍सावो पिङ्‍ भन्दा पनि शक्तिशाली नेता बन्ने अड्‍कल काटिन थालिएको छ । हिजो चीन आर्थिक रुपले कमजोर भएको अवस्थामा पनि चाउएनलाईको नेपाल भ्रमण पश्चात सुरू भएको आर्थिक सहयोगले निरन्तरता मात्र पाएको छैन गुणात्मक फड्‍को समेत मारेको छ । सन्‍ 2015 मा आइपुग्दा त क्रयशक्तिको आधारमा अमेरिकालाई उछिन्दै चीनको लगभग 17.6 खर्ब डलरको राष्ट्रिय उत्पादन र 4 खर्व डलर बराबरको बैदेशिक संचित कोषको अर्थतन्त्र बनिसकेको छ । विश्व बजारमा चीनको व्यापार मात्र फैलिएको छैन, यसका अतिरिक्त अन्तर्राष्टि्रय क्षेत्रमा प्रत्यक्ष लगानीका साथसाथै अविकसित अपि्रmकी, ल्याटिन अमेरीकी र एसियाली देशहरूमा अनुदानको राशी समेत बढाएको छ । चीनले यो क्षमता आर्जित गरिरहेको अवस्थामा राष्ट्रपति सीद्बारा निर्देशित अन्वेषणात्मक परराष्ट्र नीतिले त छिमेकी देशहरूको हौसला अझ बढाएको छ । नेपालले सक्यो भने यसको प्रत्यक्ष फाइदा लिने अवस्थामा छ । नेपालमा हालसम्म भए गरिएका चिनियाँ सहयोगका क्षेत्र बहुआयामिक छन् । यिनीहरूमा प्रमुख आर्थिक पूर्वाधार, शिक्षा, स्वास्थय, कृषि, पर्यटन, वाणिज्य, जलश्रोत आदि हुन्‍ । नेपालले आफ्नो चाहनालाई मूर्तरुप दिने क्षमता प्रदर्शन गर्न सक्यो भने यी क्षेत्रका अतिरिक्तअन्य क्षेत्रहरूमा पनि गुणात्मक फड्‍को मार्न सक्छ । यो कुरा चिनियाँ मित्रहरूसँग औपचारिक वा अनौपचारिक भेटघाटको सिलसिलामा बेजिङदेखि लिएर साङ्‍घाई, क्वांचावो र तिब्बत वा भनौँ नेपालकै काठमाडौं, पोखरा र चितवन जहाँ भए पनि के चासो रहदै आएको छ भने नेपालले आर्थिक विकासको यो अवसरलाई कुनै हालतमा पनि गुमाउनु हुँदैन र नेपालको चाहनामा चीन जस्तो प्रकारको सहयोग गर्न पनि उत्सुक देखिन्छ । हालैका वर्षमा विकसित त्रिदेसीय र बहुदेसीय आर्थिक साझेदारीको बहुआयामिक अवधारणाले नेपाल - चीन र भारतबीचको गतिशील पुल बनी दुवै छिमेकी राष्ट्रहरूको सहयोग र अझ सार्क राष्ट्रहरूकै बीचको महत्वपूर्ण भूमिकामा रहन सक्छ । त्यसैले 60 वर्षको यो उत्सव अवसरलाई नेपालले गडिलो पहिचान गर्दै समझदारी अगाडि बढाएमा अझ बढी प्रगाढ र विश्वासिलो बन्न सक्छ र चिनियाँ नेता सी चीन फिङ र ली खछ्‍याङ्‍को कार्यकाल अझ बढी ऐतिहासिक बनी स्मरणयोग्य बन्न सत्तmछ । यो अवसरमा हाम्रो यही शुभकामना ।