चीन अध्ययन केन्द्रका उपाध्यक्ष: सुन्दरनाथ भट्टराई

         नेपाल-चीनबीचको कूटनीतिक सम्बन्धको 60 औँ वर्ष गाँठको अवसरमा हामी दुई मित्र राष्ट्रका जनताहरू यो सम्बन्धको खुसियाली विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइरहेका छौँ । लामो संघर्षपछि सन्‍ 1949 मा चीनले साम्यवादी क्रान्तिको माध्ययमले विदेशी कब्जाबाट आफनो भूभाग मुक्त गरेको थियो । रुग्ण आर्थिक एवं सामाजिक अवस्था तथा केही समय चिनियाँ जनताले अति कठिन भोकमरीको परिस्थिति समेत चीनले भोग्नु परेको थियो । चीनको नेतृत्व र जनलहरको त्याग, बलिदान र अथक परिश्रमबाट चीन आज विश्वको एक सम्पन्न, वैभवपूर्ण एवं वाह्य अन्तरिक्ष अभियानमा समेत उच्च उपलब्धिहरू हासिल गरेको एक विकसित र प्रभावशाली एवं क्रियाशील राष्ट्रको रुपमा परिचित हुन पुगेको छ । चीनले राष्ट्रिय गार्हस्थ उत्पादनमा जापानलाई र समानान्तर क्रयशक्तिमा अमेरिकालाई उछिनेर हालसालै विश्वको प्रथम राष्ट्रको रुपमा प्रतिस्थापित हुन पुगेको छ । राष्ट्रपति सी चीन फिङको अगुवाइमा चीनको पाँचौँ पुस्ताको वर्तमान नेतृत्व चीनको चौतर्फी विकास र उच्च सम्पन्नताको पथमा अग्रसर छ । राष्ट्रको आर्थिक वृद्धिदर र चिनियाँ जनताको प्रतिव्यक्ति आय सन्‍ 2020 सम्ममा दोब्बर पार्ने र चीनको स्वतन्त्रताको सतवाषिकी वर्ष 2049 सम्ममा यसलाई चौबर गर्ने प्रतिबद्धता यो सरकारको छ । साथै राष्ट्रलाई 'प्रतिभाशाली, शक्तिशाली, प्रजातान्त्रिक, शान्तिपूर्ण र आधुनिक साम्यवादी' राष्ट्रको रुपमा उन्नत गर्ने जस्ता 18औँ राष्ट्रिय जनकंग्रेसले सुम्पिएको अभिभारा पूरा गर्ने प्रण वर्तमान नेतृत्व वर्गले लिएको छ । साथै जनताबीच हाल विद्यमान आर्थिक असमानतादेखि लिएर समाजमा व्यापक भ्रष्टाचारलाई निर्मूल पार्ने प्रण समेत हालको नेतृत्व वर्गको छ ।चीनको आफ्‍नो राष्ट्रिय वैभवलाई उच्च राखी आफ्‍नो समृद्धिको साथसाथै विश्वका प्रत्येक राष्ट्र राष्ट्रको विकासप्रतिको समान आकांक्षामा साथ दिने र विशेषत: विकासशील एवं छिमकी राष्ट्रहरूलाई पारस्परिक लाभयुक्त सहयोगको आधारमा शान्ति एवं स्थायित्वको वातावरणमा विकास गर्ने नीतिलाई वर्तमान चिनियाँ नेतृत्वले प्राथमिकता दिएको छ । यसै आकांक्षालाई समष्टिमा चाइनिज ड्रिमको संज्ञा दिइएको छ । राष्ट्रपति सी चीन फिङ आफैँ यस चिनियाँ सपना साकार गराउन प्रयत्नरत एवं क्रियाशील हुनुहुन्छ । चीनमा दू्रतर अविरल उच्च वृद्धिदरले ल्याएको समृद्धि र सम्पन्नता वरिष्ठ नेता तङ्‍ स्याओ फिङ्‍को चार आधुनिकीकरणको सिद्धान्त र आर्थिक खुलापनको नीतिले ल्याएको हो भन्न सकिन्छ । म चीनमा सन 1982 को मार्च महिनामा राजदूतावासको मिनिष्टर पदमा नियुत्तm भई त्यहा" करिब 4 वर्ष बस्दा म स्वयंले त्यसताका चीनमा आएको विकासको भेल र त्यसको तीव्रता अनुभव गर्ने अवसर प्राप्त गरेँ । 1978 मा राष्ट्रिय जनकंग्रेसले लिएको खुला नीतिको कार्यान्वयनले ल्याएको भौतिक एवं भावनात्मक परिवर्तनहरूत्यसै समयदेखिनै देखिन थालेेका थिए । त्यसताकाको कुरा गर्दा चीनका प्रत्येक पुरुष, महिला, नेता, बुद्धिजिवी, शिक्षक, विद्यार्थी, मजदुर आदि सबै हरियो या नीलो रंगको एकनासको पहिरनले ढाकिएका हुन्थे । चिनियाँहरू विदेशीहरूसँग हम्मेसी सम्पर्कमा आउ"दैनथे । बेइजिङ्‍का सडकहरूमा ट्‍याक्सी देखिँदैनथे । आवश्यक परेमा निश्चित स्थानबाट फोनगरी बोलाउनु पर्दथ्यो । जनसाधारणको सवारीको प्रमुख साधन साइकल थियो । बिहान(बेलुका कार्यालयको समयमा हजारौँ साइकलहरू बाटोमा गुडेको देख्दा एक प्रकारले रिँगटा लाग्दथ्यो । विदेशीहरू सो दृश्य हेर्न लस्कर लाग्थे । म बेइजिङ रह"दा बस्दा चिनिया"हरूको रहनसहन र सामाजिक स्थितिमा आएको मानसिक एवं भौतिक परिवर्तनहरूमा खास गरेर आधुनिकीकरणर सुख-विधाप्रति गहिरो आकर्षण थियो । खुला नीतिको कारणले वेइजिङमा विश्वविख्यात फेसन डिजाइनरहरूका विक्री कक्षहरू खुल्न थाले र म्याक्सिम एवं माक्डोनाल्ड जस्ता ख्यातिप्राप्त रेष्टुरा"का हा"गाहरू खुले । चीनमा व्यापार, लगानी र अन्य विभिन्न व्यवसाय गर्ने विदेशी कम्पनीहरूले अनगिन्ती रुपमा प्रवेश पाउन थाले । भव्य र आलिसान सवारी साधनहरू सडकहरूमा खचाखच गुड्‍न थाले । बेइजिङ्‍का फराकिला सडकहरू अझ विस्तार गरिए । त्यस बेला दुइटा रिङ्गरोड भएकोमा पछि पा"चवटा रिङ्गरोडसम्म बन्न पुगे । चिनियाँ पुरुष्ा र महिलाहरूको पहिरनमा ह्वात्तै परिवर्नत आयो । आधुनिक शृंगार र फेसन अनुसारको आवरणमा ठा"टिइ हिँड्‍न थाले । खुला नीतिले ल्याएको परिवर्तनहरू र आर्थिक समृद्धको साथसाथै विभिन्न विक ृतिहरूले पनि चीनमा प्रवेश पाए । अराजक गतिविधि, आर्थिक अनियमिता र भ्रष्टाचारहरूले पनि टाउको उठाउन थाले । ती विकृतहिरूको सामना गर्न चीन सरकारलाई हाल अभियान झँनै सुरु गर्ने बाध्यता पर्‍यो । त्यसताका बेइजिङमा नेपालीहरूको संख्या राजदूतावासका राजदूत, अधिकृत, कर्मचारी एवं उनका परिवारहरू र रेडियो बेइजिङमा कार्यक्रम व्यवस्थापनका लागि नेपालवाट जाने गरेका एकजना व्यक्ति र त्यस समय चीनभरि रहेका 20-25 जना विद्यार्थीहरूमा सीमित थियो । म त्यहाँ ह'दा रेडियो बेइजिङमा हालका वरिष्ठ साहित्यकार सत्यमोहन जोशी कार्यरत हुनुहुथ्यो भने फर्किने केही समयअगाडि अर्का वरिष्ठ लेखक गोविन्द भट्ट आइपुग्नु भएको सम्भmन्छु । नेपाली विद्यार्थीको संख्या सांस्कृतिक क्रान्तिले गर्दा स्वात्तै घटेको थियो । हामी नेपालीहरू समय समयमा भेटघाटको कार्यक्रम गरिरहन्थ्यौँ । नेपाली राजदूत र हाम्रा कुटनीतिक अधिकारीहरूका लागि चिनियाँ सरकारी, गैरसरकारी र पार्टी अधिकारीहरूस"गको पहु"च सजिलै थियो । चीनका तत्कालीन प्रधानमन्त्री चाउ एन लाई नेपाली राष्ट्रिय समारोहमा नेपाली राजदूतावास आउनुभएको कुराले व्यापक चर्चा पाएको थियो । नेपाल र चीनबीचको निकटम सम्बन्धले गर्दा विदेशी कुटनीतिक व्यक्तिहरू विभिन्न विषयमा नेपाली राजदूतावासको राय वुझ्न इच्छुक रहन्थे । नेपाली राजदूतावास कुटनीतिक भेटघाटको थलो नै थियो । पहिलो अमेरिकी राजदूत जर्ज बुस सम्पर्क अधिकृतका रुपमा चीन आउ"दा आफनो बिहानको साइकल यात्राको क्रममा दम्पती नै समय समयमा नेपाली राजदूतावास पसी चियापान र भलाकसारी गर्नुहुन्थ्यो भन्ने सुनेको थिए" । म बेइजिङ गएपछि पनि विदेशी राजदूतावासका सहकर्मीहरू भेट गर्न आइरहनुहुन्थ्यो । त्यसताकाको नेपाली राजदूतावासको कुटनीतिक सम्पर्क र सत्रिmयता व्यापक र विस्तृत थियो । भनिन्थ्यो, 1962 को चीन-भारतको सीमायुद्धबारे नेपाललाई अगि्रम रुपमा जानकारी समेत थियो । नेपाल र चीनको सम्बन्धका आधारहरू परम्परागत, सांस्कृतिक, सामाजिक र धार्मिक धरोहरहरूसँग आबद्ध छन् । सन्‍ 1955 मा आएर सो सम्बन्धले कूटनीतिक मान्यता प्राप्त गरेको हो र यो यस वर्ष 60 औं वर्षमा प्रवेश गरेको छ । नेपाल-चीनको यो 6 दशकको सम्बन्ध ज्यादै निकटतम हुनाको साथै एक अर्काप्रति आदर, सम्मान र पूर्ण विश्वसनीयताले ओतप्रोत छ । नेपाल र चीन एकअर्काको सहयोगार्थ र हितार्थ कटिबद्ध छन् । एकअर्काको आकांक्षा, चिन्तन र चाहनाप्रति पूर्ण सम्झदारी छ । एकअर्काको अक्षुण्ण स्वतन्त्रताको पक्षधर छन् । नेपालको स्वतन्त्रताको पक्षमा चीनको उद्‍घोषित नीति छ भने नेपाल 'एक चीन' नीतिमा अडिग छ । चीनले नेपाललाई अनवरत रुपमा प्रदान गर्दै आएको नि:स्वार्थ, उदार एवम्‍ संवेदनशील आर्थिक सहायताको लागि नेपाल र नेपाली कृतज्ञ छन् । यस वर्ष चिनियाँ परराष्ट्र मन्त्री वाङ यीको नेपाल भ्रमणको समयमा चीनको वाषिक आर्थिक सहायता चार दोब्वरले वृद्धि गरी नेपालको विकासप्रति चीनको गहिरो चाहना पुन: प्रदर्शित भएको छ । नेपालको संवेदनशील भू-राजनीतिक स्थितिको पृष्ठभूमिमा नेपालको चीनसँगको सम्बन्धको आफनै विशेषता छ । सो सम्बन्धलाई प्रायश: नेपालको स्वतन्त्रता, अक्षुण्यता र स्थायित्वसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । यसै कारणले नेपालको आड भरोसाको भावनात्मक काउ चीनतर्फ छ । छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सम्बन्ध बिस्तारमा चीनको प्राथमिकता, नेपालको उत्तरी सीमापारि आएको विकासको तीव्र लहर, नेपालको सीमानजिकै बन्ने 'सिल्करोड'को उपादेयता, रसुवा स्याप्रुmबेसी सडकको परिचालन, काठमाडौँ सम्मको रेलमार्गको सम्भाव्य रुपरेखा र चीन-दक्षिण एशियाबीचको पुलको रुपमा नेपालको भावी सक्रिय भूमिका आदिको सन्दर्भमा यी दुई छिमेकी राष्ट्रहरू नेपाल र चीनबीचको सम्बन्ध आउँदा दिनहरूमा अझ व्यापक, अझ घनिष्ट र अझ बहुआयामिक हुँदै जाने कुरा निश्चित छ । अन्तमा नेपालमा चीनबाट उच्चस्तरमा हुने गरेको भ्रमण धेरै समयदेखि हुन नसकेको पृष्ठभूमिमा कूटनीतिक सम्बन्धको यो 60 औँ वर्षगाँठको सुअवसरमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी चीन फिङको नेपाल भ्रमणको लागि नेपालीहरू प्रतीक्षारत छन् । श्रीलंका, भारत र मालदिभ्सको भ्रमण भइसकेको सन्दर्भमा यो सान्दर्भिक पनि छ । सो हुन सकेमा दुई देशबीचको स्वणिम सम्बन्धमा सुगन्ध समेत थपिनेछ ।