त्रिभुवन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक: प्रा.डा. श्रीधर गौतम

        चीनले आफ्ना छिमेकीहरुलाई प्रमुखता दिनेगरी आफ्नो विदेशनीतिमा ल्याएको परिमार्जनलाई सुरुका वर्षहरुमा केही शंकाले हेरिएको थियो । सन्‍ 2013 मा राष्ट्रपति सी चीन फिङको नेतृत्वको सरकारले पनि पूर्ववत सरकारले झैँ छिमेकीहरुलाई विश्वासमा लिँदै उनीहरुसँग राम्रो सम्बन्ध बढाउने नीतिनै अगाडि सार्‍यो । यसका पछाडि चीनको लामो इतिहास र खासगरी कन्फुसियस सभ्यताले पनि काम गरेको छ । कन्फुसियसले एकरुपता भन्दा पनि आपसी सौहार्दतामा जोड दिएका थिए । त्यसैले आज चीनको जोडपनि सद्‍भावमा बढी छ, एकरुपतामा भन्दा । त्यसैगरी कन्फुसियसकै अनुसरण गरी चीन आज अन्य देशहरुसँग आफ्नो कुरा राखी समभmदारी बढाउन चाहन्छ र आफ्ना कुरा अन्य राष्ट्रमाथि जबर्जस्ती थोपर्न चाहँदैन । चीनको विदेशनीतिको यही पक्षले गर्दा आज चीन विश्वका सबै महादेशहरूमा आफ्नो कूटनीतिक सम्वन्ध बढाउन सफल भएको छ ।चीन टाढाको नातेदारभन्दा नजिकको छिमेकी राम्रो हुन्छ भन्ने कन्फुसियस विचारलाई पनि अनुसरण गर्न चाहन्छ । चीनले भन्दै आएको छ कि उसको इतिहास एक अर्काको देशको विविधतापूर्ण संस्कृतिलाई सम्मान गर्ने खालको रहेको छ र भविष्यमा पनि यही सिद्धान्त उसले पछ्‍याउने आशा गरिन्छ । चीनले सन्‍ 1950 को दशकमा अगाडि ल्याएको पञ्चशीलको सिद्धान्त पनि उसको ऐतिहासिक सभ्यताको उपजको रुपमा आएको थियो । त्यसैले उसले नीति निर्माण गर्दा छोटो अवधिको लागि ध्यानमा राखी दीर्घकालीन सोचाइ राखेर गर्ने गरेको बताउँदै आएको छ । तर, बलियो विदेशनीति हुनको लागि घरायसी अवस्था राम्रो हुनुपर्छ भन्नेमा पनि चीन उत्तकिै चनाखो देखिन्छ । अहिलेका राष्ट्रपति सीले उठाएको भ्रष्टाचारको विरुद्धका कदमहरू पनि यसैका परिणाम हुन्‍ । आज पनि चीनले आफूलाई ठूलो देश मानेतापनि धनी र शक्तिशाली भएको कुरा गर्दैन । चीनलाई थाहा छ कि अझै पनि चीनमा धेरै समस्याहरू छन्‍ र तिनको समाधान नभएसम्म चीन विकसित राष्ट्रभएको मानिँदैन । चीनले एकातिर जापान, भियतनाम, भारत, फिलिपिन्स लागयतका देशहरूसँग रहेका सीमा विवादलाई आपसी वार्ताबाट सौहार्दपूर्ण रुपमा सुल्झाउने बचनबद्धता देखाएर चीनको कुनै देशसँग शत्रुतापूर्ण सम्बन्ध नराख्ने नीतिलाई दोहर्‍याएको छ । चीनले अर्कोतिर आफ्नो इतिहास पनि एक अर्कालाई सहयोग र सम्मान गर्न रही आएको कुरालाई पनि निरन्तरता दिने दृढता देखाउँदै आएको छ । भोलिको दिनमा चीन अझ समृद्ध र विकसित हुँदै जाँदा पनि चीनले आफ्नो छिमेकी मुलुकहरूप्रति कुनै पनि हैकमवादी नीति नअपनाउने कुरा गर्दै आएको छ । चीनको यस्तो नीतिले के देखाउँछ भने त्यो राष्ट्र वास्तविक धरातलबाट टाढा रहेर आफ्ना नीतिहरू बनाउँदैन । चीनले भ्रष्टाचारलाई समाप्त पार्न अठोट लिए जस्तै वातावरणीय प्रदूषणलाई गम्भीर विषयको रुपमा लिएको छ । चीनका विभिन्न शहरमा रहेको वायुको गुणस्तरबाट चीन सन्तुष्ट छैन र प्रदूषणबाट जनतालाई मुक्ति दिलाउने विभिन्न कार्यहरू पनि अपनाउँदै आएको छ । त्यसैले चीनले आफ्नो देशको सम्पूर्ण रुपमा विकास गर्नुपर्छ र मात्र अन्य देशलाई सहयोग गर्न सकिन्छ भन्ने कुरालाई अंगिकार गरेको देखिन्छ । चीनले विदेश व्यापारमा पनि अत्यन्तै सन्तुलित नीति अपनाएको देखिन्छ र नेपाल लगायत कतिपय छिमेकी देशहरूलाई चीनसँगको व्यापारमा घाटा घटाउन कैयौँ सहुलियतहरू दिएर चीनतफको निर्यातलाई प्रोत्साहित गरेको छ । अफ्रिका र यूरोपसँगको देशहरूको व्यापारमा पनि चीनले एकपक्षीय निर्यात्‍ नगरी ती मुलुकहरूबाट पनि ठूलो संख्यामा सामानहरू आयात गर्दै आएको छ । एउटा जिम्मेवार देशको रुपमा इवोला महामारीबाट बचाउनको लागि चीनले इबोला ग्रसित अफ्रिकन देशहरूलाई ठूलो आर्थिक सहयोग दिँदै आएको छ । त्यसै गरी धर्मको नाममा विभिन्न देशमा भइरहेका आतंकवादी कारवाहीहरूको पनि चीनले विरोध गर्दै आएको छ । तर अर्कोतिर चीनले ठूला राष्ट्रहरूले साना राष्ट्रहरूमाथि गर्ने थिचोमिचोको भने सधैँ नै विरोध गर्ने अठोट पनि देखाएको पाइन्छ । चीनले आफ्नो 7000 वर्ष पुरानो इतिहासमाथि गर्व गर्दछ र विगतमा पनि चीनको विश्वका विभिन्न भागसँग सम्पर्क र सम्बन्ध भएपनि हैकमवादी नीति कसैमाथि नथोपरेको कुरालाई आज पनि आफ्नो शान्तिप्रतिको ऐतिहासिक बचनवद्धताको रुपमा लिन्छ । उदाहरणको लागि 1000 वर्ष अगाडि जापानभन्दा चीन बढी शत्तिशाली थियो, तैपनि चीनले उसमाथि आक्रमण गरेन । अर्कोतिर जापानले द्बितीय विश्वयुद्धताका चीनलाई कमजोर अवस्थामा पाई उसमाथि आक्रमण गर्‍यो भन्ने चीनको गुनासो रहिआएको छ । यो कुनै लुकेको कुरा होइन कि द्बितीय विश्वयुद्ध ताका चीनमा उत्पन्न असहज परिस्थिति र खासगरी चियाङ काइ सेकको क्वोमिन्ताङ पार्टी र माओत्सेतुङले नेतृत्व गरेको कम्युनिष्ट पार्टीको बीचमा रहेको द्बन्द्बबाट फाइदा उठाएर जापानी सेनाले चीनमाथि हमला गरेको थियो । चीनले वर्तमान संसार विविधतातफ गइसकेको तथ्यलाई अंगिकार गरेको छ र अब 'शक्ति नै सत्य हो' भन्ने दिन गए भन्ने कुरालाई बुझ्‍नु पर्दछ भन्ने उसको मान्यता छ । चीनको विदेश नीतिको अध्ययन गर्दा अबको एक्काइसौँ शताब्दीमा हैकवाद त्याग गर्नु पर्छ र आपसी सहयोग र सम्मानको हात अगाडि बढाउनु पर्दछ भन्ने उसको जोड छ । चीनले विगतमा अहिलेको रसियासँग र मंगोलियासँग भएको सीमा समस्यालाई पनि सौहार्दपूर्ण्ा रुपमा समाधान गरेको र आज पनि छिमेकी देशहरूसँग तनाबबाट मुत्तm हुनपर्छ भन्ने मान्यता राख्दै आएको कुरा बताउँदै आएको छ । आजको चीनको नेत ृत्वले नयाँ पुस्ताको प्रतिनिधित्व गरी र त्यसै अनुरुप छिमेकी देशहरूसँग मैत्रीपूर्ण्ा सम्बन्ध बढाउन पहल गरेको देखिएको छ र चीन यसको लागि सक्षम पनि देखिन्छ । अर्कोतिर चीनमा केही समस्याहरू र सीमाहरूपनि छन्‍ । उदाहरणका लागि चीन आज दासताबाट मुक्त देश हो र द्बितीय विश्वयुद्धताकाको अर्ध समान्तवादी अवस्था पनि त्यहाँ छैन । तैपनि कतिपय देशले चीनलाई अझैपनि कमजोर देश मान्दछन्‍ र चीनले निरन्तर रुपमा प्रगति गरेर आफूलाई विश्व शक्तिको रुपमा चिनाएको कुरालाई कम आँकलन गर्छन्‍ । आज चीनको अमेरिका लगायत केही पश्चिमी मुलुकहरूसँग कैयौँ समस्या छन्‍ । चीनले उनीहरूसँग सम्झदारी पनि उत्तकिै बढाउँदै लैजानुपर्ने देखिन्छ । त्यसैले चीनले परिवर्तित संसारमा आफ्नो तफबाट आफ्ना कुराहरूलाई राख्दै जानु पर्ने देखिन्छ । चीन अमेरिकाले दक्षिणी चिनियाँ समुद्रमा चीनको विपक्षमा थप समस्या सिर्जना नगरिदियोस्‍ भन्ने चाहन्छ र पश्चिमी देशहरूसँग पनि सम्बन्ध बिगार्न चाहँदैन । यसरी चीनको सम्झदारी पश्चिमी देशहरूसँग बढ्‍दै जाँदा चीनले उठाएको सिल्करुटको प्रश्नलाई आर्थिक विकासको नयाँ बाटोको रुपमा अगाडि बढाउन मद्दत पुग्ने देखिन्छ । तर यदि पश्चिमी देशहरूले चीनप्रति मैत्रीपूर्ण व्यवहार नदेखाउँदा सिल्करुटलाई आर्थिक विकासको आधुनिक चिनियाँ नमुनामा आघात पुग्न सक्छ । अर्थात्‍ एउटा बाटो एउटा बेल्ट भन्ने नारालाई मुर्तरुप दिन कठिनाइ पर्न सक्छ । चीनले यस्तो नारा उठाउनुको पछाडि उसको आफ्नै बढ्‍दो आत्मविश्वास र विकासको प्रतिफल हो । तर चीनले लिएको सहयोग र विकासको नीतिले चीनलाई मात्र नभई नेपाल लगायत धेरै छिमेकी देशहरूलाई फाइदा हुने निश्चित छ । छिमेकी देशहरूमा राजनैतिक स्थायित्व ल्याउनको लागि पनि आर्थिक विकास पहिलो आधार भएकाले छिमेकीहरूको विकासमा चीनको पनि भलो हुने कुरा उठाएको देखिन्छ । चीनले आफ्नो देशभित्र पनि एउटा बाटो एउटा बेल्टको नीति अपनाएर तिब्बत, सिनजियाङ र खास गरी पश्चिमी भागमा तीव्र विकास गरेको उदाहरण पनि छ । यसरी चीनले लगभग एक हजार वर्षअघि विद्यमान रहेको सिल्क रुटको प्रश्नलाई आजको समयमा पनि साकार पार्ने लक्ष्य राखी एकातिर चीन आफ्‍नै देशको अझ बढी विकास गर्न चाहन्छ भने अर्कोतिर छिमेकीहरू पनि उत्तकिै रुपमा लाभान्वित होउन्‍ भन्ने चाहना राखेको देखिन्छ । तैपनि चीनलाई थाहा छ कि यो लक्ष्यलाई साकार पार्न धेरै समय लाग्न सक्छ र कतिपय समस्याको समाधान गर्नु पर्ने हुन सक्छ । सार्क रुटको कुरा गर्दा यो युरोपियन यूनियन अथवा आसियान जस्तै एउटा संगठित अवस्थामा पुगेको अवधारणा भइ नसकेको कुरा चीनलाई थाहा छ । चीनले उठाएको नाराको पछाडि कुनै हैकमवाद र अरुलाई तल पार्ने नीति देखिँदैन र यसको सफलता द्बिक्षीय र बहुपक्षीय सहयोगबाट मात्र हुन सक्ने देखिन्छ । वास्तवमा चीनले विकासको लागि बहुपक्षीय संलग्नता चाहेको हुनाले र यसले अन्य देशको सुरक्षा सवालमा कुनै नकारात्मक प्रभाव नपार्ने हुनाले पनि सिल्क रुटको भविष्य राम्रो देखिन्छ । आज चीन र दक्षिण कोरिया जस्ता देशमा पनि आर्थिक सहयोग र व्यापारिक सम्बन्ध रहेको छ भने अन्य देशहरूसँग पनि यस्तै सम्बन्ध बढाउँदै जाँदा देशहरू एक अर्काप्रति अभm पनि जोडिँदै जानेछन्‍ । त्यसैले पनि चीनले उठाएको नयाँ प्रश्नलाई रसिया, मंगोलिया र काजिकास्तान जस्ता देशले अगाडि नै समर्थन गरेका छन्‍ । त्यसै गरी पाकिस्तानले पनि यो कुरालाई सकारात्मक रुपमा लिएको छ । चीनले भारत, बंगलादेश, म्यानमारसँगको आर्थिक गोरेटोको कुरालाई पनि विकासकै बाटोको रुपमा अगाडि सारेको छ । यसरी चीनलाई एशियाको क्षेत्रीय देशहरू हुँदै विकास र व्यापारको बाटो युरोपसम्म पुर्‍याउन थप बल पुग्ने देखिन्छ । यसै बीचमा चीनले सेन्ट्रल एशियाका विभिन्न मुलुकसँग गरेको विकास र व्यापारिक सहयोगका उदाहरणले पनि चीनको प्रस्तावले थप विश्वासनीयता दिएको छ । तर चीनले सबै देशले आआफ्नै विचार दर्शन र वस्तुगत आवश्यकताको आधारमा विकास गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा कतै हस्तक्षेप गरेको देखिँदैन । त्यसैले यो प्रस्ताव एउटा नयाँ विकल्पको रुपमा आएको छ । जस्तो कि चीनले केही समय अगाडि एसियाली पूर्वाधार लगानी बैंकको स्थापना गर्ने त्रmममा धेरै देशलाई त्यसमा सामेल हुन आग्रह गरेपनि एशियाबाट इन्डोनेशिया, दक्षिण कोरिया र जापान जस्ता देशले भाग लिएनन्‍ तैपनि चीनले त्यो कुरालाई अत्यन्तै सहजरुपमा लियो र कुनै नराम्रो प्रतित्रिmया देखाएन । त्यसै गरी अन्तर्राष्टि्रय मुद्रा कोष, युएसए, विश्व बैंक, र एसियाली वकिास बैंकले पनि त्यसमा सामेल हुन मानेका थिएनन्‍ । सुरुमा 21 देशले सहभागिता देखाएको त्यो बैंकमा चीनले 50 अर्ब रुपैयाँ पहिलो चरणमा राख्ने भएको छ । भविष्यमा अन्य देशले पनि त्यसमा सामेल हुने सम्भावना छ र चीन र ती देश बीचको आपसी विश्वास पनि बढ्‍ने सम्भावना छ । यसरी आपसी अविश्वास र शंकाको भावना घट्‍दै गएपछि चीनको सिल्करुटको राजनीतिले पनि नयाँ आयाम थप्ने देखिन्छ ।