नेपाल र चीन बीच कूटनीतिक सम्बन्ध 1955 अगष्ट 1 मा स्थापना भयो । यस वर्ष यो सम्बन्धमको 60 औँ वाषिकोत्सव हो । छ दशकको सम्बन्धको विकासको अनुभवबाट नेपाल-चीन सम्बन्धमा निम्नलिखित विशेषता देखिन्छ । असल छिमेकी सम्बन्ध नेपाल र चीन स्थलगत साँध सीमा जोडिएका दुई असल छिमेकीहरू हुन् । परापूर्वकालदेखि सम्बन्ध भएका यी दुई देशबीच 1955 मा पञ्चशीलको आधारमा सम्बन्धको नवीकरण भएको हो । प्रमुख शाही सल्लाहकार सरदार गुञ्जमान सिंह र चीनका राजदूत युयेन जोंगले हस्ताक्षर गरेको कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना बारेको दस्तावेजमा शान्तिपूर्ण सह-अस्तित्वको पाँच सिद्धान्तको आधारमा सम्बन्ध सञ्चालन हुने र यसबाट सांस्कृतिक र आर्थिक सहयोग अरु विकसित हुने उल्लेख छ । एकले अर्काको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता र क्षेत्रीय अखण्डताको सम्मान गर्ने, एकले अर्काको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने, समानता र पारस्परिक हित कायम गर्ने, अनात्रmमण गर्ने र शान्तिपूर्ण सह अस्तित्वलाई स्वीकार गर्ने पञ्चशीलको सिद्धान्तप्रति आस्था र त्यसको निरन्तर पालनाबाट दुई छिमेकी बीचको सम्बन्ध सुमधुर रहँदै आएको छ । सन् 1960 अपि्रल 28 मा दुई देशका प्रधानमन्त्रीहरू विशेश्वर प्रसाद कोइराला र चाउ एन लाईले हस्ताक्षर गरेको नेपाल-चीन शान्ति र मैत्री सन्धि असल छिमेकी सम्बन्धलाई सञ्चालन गर्ने छाता सन्धि हो । उक्त सन्धिमा नेपाल र चीनले एक अर्काको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता र क्षेत्रीय अखडताको सम्मान गर्ने, दुई मुलुकहरूले शान्ति र मैत्री सम्बन्ध कायम राख्ने र प्रवर्द्धन गर्ने र शान्तिपूर्ण संवाद्बारा समस्याहरू समाधान गर्ने, समानता र पारस्परिक लाभको आधारमा आर्थिक र साँस्कृतिक सम्बन्ध प्रवर्द्धन र सुदृढ गर्ने उल्लेख छ । तीन वटै च्यानलबाट सम्बन्ध2 अगष्ट 1955 मा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको भोलिपल्टै चीनको राजदूत युआनले आफ्नो ओहदाको प्रमाणपत्र नेपालको राष्ट्र प्रमुख राजा महेन्द्र समक्ष पेश गरे । नेपालको राजदूत दमन शम्सेरले जून 13, 1956 मा अध्यक्ष माओत्से तुङसमक्ष आफ्नो ओहदाको प्रमाणपत्र पेश गरे । दुई देशमा राजदूतावासहरू दुवैतिर खुलेपछि दुवै देशको राजधानीहरूमा प्रत्यक्ष सम्पर्क र प्रतिनिधित्व हुन थाल्यो । साँध सीमा जोडिएको चीनको तिब्बत स्वशासित क्षेत्रसितको सम्बन्ध व्यवस्थित गर्न 1956 सेप्टेम्बर 20 मा चीनको तिब्बतसितको मैत्रीसम्बन्ध कायम राख्न, व्यापार र अन्तरसम्बन्ध परिचालन गर्ने बारे सम्झौता भयो । सीमा निकटका 30 कि.मि. सम्मको वासिन्दाले परिचयपत्रको आधारमा आउन जान पाउने भएतापनि अन्यत्र नागरिकहरूलाई त्यसबेलादेखि राहदानी र प्रवेशाज्ञा प्रणाली लागु गरियो । नेपाली र तिब्बतीबीचको बिहेबाट जन्मेकाहरूलाई 18 वर्ष उमेर पुगेपछिकाले आफ्नो छनोट अनुसारको मुलुकको नागरिकता पाउने व्यवस्था भयो । तीर्थयात्रा गर्न आउन जान पाउने, सीमा व्यापार निर्धारित नाकाबाट यथावत सञ्चालन गर्न पाउने व्यवस्था भयो । यसरी चीनको तिब्बत स्वशासित क्षेत्र दुई देशबीचको सम्बन्ध सञ्चालनको पहिलो च्यानल भयो । 1959 पछि ल्हासामा नेपालको मात्र महावाणिज्यदूतावास कायम रह्यो । चीनको मुख्यभूमिसित समुन्द्री मार्गबाटस्थलमार्गबाट र पछि हवाई मार्गहरूबाट सम्पर्क, आवतजावत र व्यापार चल्न थाल्यो । हङकङसित नेपालको व्रिटिस शासन कालमै लियाजो अफिस रहेको र हवाई सेवा रहेको पछि त्यहाँ नेपालको महावाणिज्य दूतावास रह्यो जसले मकाव समेत हेर्ने गर्दै आइरहेको छ । हङकङ र मकावमा नेपाली कामदारहरूको संख्या पनि उल्लेख्य रहेको छ । यसरी तिब्बत स्वशासित क्षेत्र, मुख्य भूमि र हङकङ मकाव तीनै च्यानहरूबाट दुई देशबीच सम्बन्ध गतिशील रुपमा सञ्चालन र विकसित हुँदैछ । सीमा सन्धि सम्पन्न छिमेकी सम्बन्ध 1960 मार्च 21 मा प्रधानमन्त्रीहरू विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला र चाउ एन लाई ले वैज्ञानिक रुपमा सर्वेक्षण र सीमा निर्धारण गर्न काम थाल्नेबारे सम्झौता भयो । त्यसपछि संयुत्तm टोलीहरूले काम पूरा गरी 1961 अक्टोबर 5 मा दुईतिरका राष्ट्रप्रमुखहरू राजा महेन्द्र र राष्ट्रपति लिउ साव ची ले सीमा सन्धिमा हस्ताक्षर गरे । नेपालले 300 वर्ग कि.मि. भूमि जति लाभ हासिल गर्यो र सगरमाथा दुवै देशको मित्रताको प्रतीकको रुपमा रह्यो । त्यसपछि पनि आवधिक सीमा निरीक्षण, भत्के, बिग्रेको र हराएको सीमा स्तम्भहरूको मर्मत र यथास्थानमा स्थापना गरी प्रोटोकलहरूमा हस्ताक्षर हुँदै आएको छ । यसरी नेपाल चीन सीमा ऐतिहासिक सन्धि सम्झौताहरूमा आधारित भई वैज्ञानिक रुपमा रेखांकन गरिएको निर्विवादित मैत्री सीमा भएको छ । सीपीसीको नेपालका दलहरूसँगको सम्बन्ध चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीबीच 1950 को दशकमै सम्बन्ध स्थापना भएको थियो । 1960 मा प्रथम निर्वाचित प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले चीन भ्रमण गर्दा नेपाली काँग्रेस र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीसित सम्पर्क भएको थियो । 1961 पछि नेपालमा निर्दलीय पञ्चायत व्यवस्था सुरु भएपछि दलहरू प्रतिबन्धित भएपछि केही कम्युनिष्ट समूहहरू र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीबीच भूमिगत सम्बन्ध कायम भएको थियो । 1990 को परिवर्तनपछि पुन: खुला रुपमा दुई देशका दलहरू बीच सम्बन्ध सञ्चालन हुन थाल्यो । नेपालमा 2065 जेष्ठ 15 गतेपछि गणतन्त्र स्थापना भएपछि चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले कम्युनिष्ट र गैर कम्युनिष्ट सबै प्रमुख पार्टीहरूसित सम्बन्ध गाँस्न थाल्यो । भ्रमणको आदानप्रदान हुन थाल्यो । सामाजिक, प्राज्ञिक र जनता तहसम्म सम्बन्ध विस्तारित हुन थाल्यो । नेपालको विकास चीनको साझेदारी सन् 1955 मा उत्तरी छिमेकी चीनसित आैपचारिक कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भए लगत्तै 1956 देखि नेपालले चीनबाट वित्तीय सहायता प्राप्त गर्न थाल्यो । परियोजनाको स्थानीय खर्चको व्यवस्था गर्न चिनियाँ सामान पठाउने, नेशनल ट्रेडिङ्ग लि. खोलेर आयातित वस्तु बिक्री वितरण गर्ने प्रचलन त्यसैबेलादेखि सुरु भयो । 1960 देखि नै कोदारी राजमार्ग लगायत सडकहरू, सुनकोसी जलविद्युत केन्द्र लगायतका जलविद्युत परियोजनाहरू, हेटौँडा कपडा कारखाना लगायतका उद्योगहरूस्थापना गर्न चिनियाँ वित्तीय, प्राविधिक र यन्त्रहरू आयात हुन थाल्यो । स्वास्थ्य, शिक्षा, सिचाई, कृषि लगायत विविध क्षेत्रमा सहायता भित्रिन थाल्यो । 1990 को दशकपछि चीनको कर्पोरेशन र ठेकेदार निर्माण कम्पनीहरूले ठेककापट्टामा समेत भाग लिन थाल्यो । चिनियाँ बैंकहरूले कतिपय परियोजनाहरूका लागि सहुलियतपूर्ण ऋण र व्यापारिक ऋण प्रदान गर्न थाले । प्रत्येक वर्ष प्रदान गर्दै आएको अनुदान त्रmमश: बढाउन थाल्यो । यसरी चीन नेपालको भरपर्दो विकास साझेदार सावित भएको छ । नेपालमा चिनियाँ लगानी चीन नेपालमा प्रभावशाली लगानीकर्ता भएको छ । 2012-2013 आर्थिक वर्षमा चीन वैदेशिक लगानीतफ संख्यात्त्मक दृष्टिले प्रथम भएको छ । उद्योग विभागको तथ्यांक अनुसार उत्तm बर्ष चीनबाट 575 उद्यमहरू भारतबाट 566 उद्यमहरू, संयुक्त राज्य अमेरिकाबाट 222 उद्यमहरू दर्ता भएका छन् । आ.व. 2008।9 देखि 2012-13 सम्म चीनको स्थान दोस्रो थियो । लगानीको रकम हेर्दा भने भारत प्रथम रु.37618.57 मिलियन र चीन दोस्रो 10631.99 मिलियन देखिन्छ । चीनले निर्माण, उmर्जा, म्यानुफ्याक्चरिङ, खनिज, पर्यटन र कृषि क्षेत्रमा लगानी गरेको छ । 2012-2013 सम्म चिनियाँ लगानी रु.10631.99 मिलियन भित्रिएको, 575 उद्यमहरू खुलेको र 31,594 जनाले रोजगारी पाएका छन् । शान्ति सुव्यवस्थाको स्थितिम सुधार आएमा चिनियाँ लगानी अरु बढ्ने देखिन्छ । पर्यटकीय सम्बन्ध नेपालमा प्रतिवर्ष चिनियाँ पर्यटक संख्या बढ्दो छ । सन् 2000 देखि चीनले नेपाललाई चिनियाँ पर्यटक गन्तव्य सूचीमा समावेश गरेको थियो । 2001 अप्रिल 1 मा पर्यटन क्षेत्रमा सहयोग गर्ने बारे समझदारीपत्र (एमओयू) मा दुई देशले हस्ताक्षर गरेको थियो । 1982 देखि काठमाडौँ-ढाका-हङकङ बीच नेपाल एयरलाइन्स कर्पोरेशनले हवाई सेवा सञ्चालन गर्यो । 1987 अगष्ट 26 मा ल्हासा-काठमाडौँ हवाई सेवा सञ्चालन गर्ने सम्झौता भयो । 1994 मा काठमाडौँ-सांघाई-ओसाका बीच हवाई सेवा सञ्चालन भयो । हाल नेपालमा एअर चाइना, चाइना इष्टर्न, चाइना-सदर्न, र सेचुआन एयर लाइन्सहरूले काठमाण्डौंमा हवाई सेवा सञ्चालन गर्दै आइरहेका छन् । तिब्बत र नेपालको निजी क्षेत्रसितको संयुक्त लगानीमा हिमालयन हवाई सेवा कम्पनी स्थापना भएको छ । रेलसेवा सिगात्सेसम्म गत वर्ष पुग्यो र सो नेपालसीमासम्म विस्तार हुँदैछ । यसबाट पर्यटक संख्या अरु बृद्धि हुने निश्चित देखिन्छ । कोदारी र केरुङ स्थलमार्गबाट पनि पर्यटक आउन थालेका छन् । 2013 मा चीनबाट 82,509 पर्यटक नेपाल आए । नेपालमा पर्यटक पठाउने मुलुकहरूमध्ये संख्यात्मक दृष्टिले भारत प्रथम र चीन द्बीतीय स्थानमा छ । सांस्कृतिक शैक्षिक सम्बन्ध चीनबाट महामञ्जुश्रीको नेपाल आगमन भएको र पानीले भरिएको काठमाडौँ उपत्यकामा उनले चोभारबाट निकास खोलेर पानी सुकाएर बस्ती बसालेको स्वयम्भू पुराणमा उल्लेख भएबाट चीनसित प्राग-ऐतिहासिक कालदेखि सम्बन्ध रहेको देखिन्छ । नेपालबाट भिक्षु बुद्धभद्र चीन गएको र चीनबाट फासीयान र ह्वयनसाङ्ग लुम्बिनी आएको प्राचीन रेकर्डबाट पुरानो धार्मिक सम्बन्ध रहेको प्रष्ट हुन्छ । नेपाली कलाकार अरनिकोले चीन गएर श्वैत चैत्य निर्माण गरेका थिए । 1956 मा चिनियाँ बौद्धप्रतिनिधि मण्डलले नेपालमा चतुर्थ बौद्ध विश्वसम्मेलनमा भाग लिएको थियो । सन् 2000 मा लुम्बिनीमा चिनियाँ शैलीको बौद्धविहार स्थापना भएबाट धार्मिक सम्बन्ध अरु विकसित भयो । 1950 को दशकदेखि नै छात्रवृत्ति प्राप्त गरी नेपाली विद्यार्थीहरूचीनमा उच्च शिक्षा हासिल गर्न जान थाले । हाल निजी खर्चमा समेत उच्च शिक्षा अध्ययन गर्न चीन लोकपि्रय गन्तव्यस्थल बनेको छ । सांस्कृतिक सहयोग सम्झौताहरू भई सांस्कृतिक टोलीहरूको आदानप्रदान, सांस्कृतिक प्रदर्शनीको आयोजना वर्सेनि हुँदैछ । 5 वर्ष यता कन्फ्युसियस इन्सिच्युट गठन भई चिनियाँ भाषा पढाउने अभियान नै नेपालमा सञ्चालन भइरहेको छ । युवा टोलीहरूको आदानप्रदान पनि जारी छ । 2012 नोभेम्बर 1 मा काठमाडौँमा चिनियाँ सांस्कृतिक केन्द्र स्थापना गर्नेबारे सम्झौता भएको छ । चिनियाँ अन्तर्राष्टि्रय रेडियो नेपाली सेवा प्रभावकारी रुपमा सञ्चालित रहेको छ । प्राज्ञिक र पत्रकार भ्रमण आदानप्रदान वृद्धि भएको छ । यसरी सांस्कृतिक, शैक्षिक, प्राज्ञिक र मिडिया सम्बन्ध पनि विकास र विस्तार भएको देखिन्छ ।
