मुख्य सचिव नेपाल सरकार: लीलामणी पौडेल

          सन् 1606 मा युरोपमा वाष्प इन्जिनको ट्रेडमार्क दर्ता गरिए पनि व्यावसायिक रुपमा वाष्प इञ्जिनको प्रयोगबाट औद्योगिक क्रान्ति गर्न युरोपलाई अर्को 100 वर्ष भन्दा बढी समय लाग्यो । यस अवधिमा युरोपेलीहरुले ठूलो परिमाणमा उत्पादन गर्ने क्षमता बढाए । साथै, बजार र सस्तोमा औद्योगिक कर्चा पदार्थको एकाधिकार कायम गर्ने होडमा अफ्रिका, एशिया र अमेरिकाका थुप्रै भूभागसम्म आफ्नो औपनिवेशिक आधिपत्य विस्तार गरे । औद्योगिक क्रान्तिले गर्दा परम्परागत वस्तु व्यापारका लागि हजारौँ माइलसम्म खच्चर/घोडा र उँटको प्रयोगबाट गरिने ढुवानीको सट्‍टा वास्प इञ्जिनबाट चल्ने ठूलाठूला पानी जहाजबाट र परम्परागत हाते तानबाट गरिने उत्पादनको सट्‍टा ठूलाठूला कारखानाहरुबाट ठूलो परिमाणमा मालवस्तु उत्पादन गर्न थालियो । सत्रौँ शताब्दीको शुरुवातसम्म आइपुग्दा उत्पादन, व्यापार र सम्बृद्धिको केन्द्र दक्षिण एशिया र चीनबाट युरोपमा स्थानान्तर भयो । यो क्रम अठारौँ, उन्नाइसौँ र बीसौँ शताब्दीको पूवार्द्धसम्म एकछत्र रह्यो । औद्योगिक र व्यापारिक केन्द्र युरोप बनेसँगै दक्षिण एशिया र चीन बीचको आदाप्रदान खुम्चियो । त्यस अवधिमा व्यापार, संस्कृति र सम्बन्धका तीरहरु पूर्व र पश्चिम सोझिए । फलस्वरुप पछिल्लो 300 वर्ष दक्षिण एशिया र चीन दासता, गरिबी, पछौटेपन र अविकासको चपेटामा परे । यसरी दक्षिण एशिया र चीनबीचको आदानप्रदान उच्च हुँदा यी दुवै भूभाग आर्थिक सामाजिक सम्बृद्धिको उचाइमा पुग्ने र त्यो खुम्चिदा वा खण्डित हुँदा आर्थिक सामाजिक विकासमा पछाडि पर्ने गरेको इतिहास हाम्रो सामु साक्षी छ । आर्थिक एकीकरण: सम्भावना सन् 2010 मा विश्वको जनसंख्या सात अर्बको हाराहारीमा रहेकोमा दक्षिण एशिया र चीनको हिस्सा करिब तीन अर्ब थियो । चीनमा मात्रै मध्यम आय वर्गको जनसंख्या 30 करोडको हाराहारीमा थियो । यो संख्या सन् 2022 सम्म 60 करोड भन्दा बढी हुने प्रक्षेपण गरिएको छ । त्यसै गरी सन् 2030 सम्म भारतको जनसंख्याको 70 प्रतिशत अर्थात् झण्डै 80 करोड मध्यम आय वर्ग हुन सक्ने र समग्र एशियाको उपभोग 9 प्रतिशतले बढ्‍ने अनुमान विश्व बैÍले सन् 2014 मा गरेको छ । विश्व बैंकका अर्थविद इजाज घानीले गरेको एक अध्ययनमा 'दक्षिण एशियामा मात्रै 2 करोड आर्थिक रुपले सक्रिय नयाँ जनशक्ति वर्षनी थपिन्छन् र यो क्रम आगामी दुई दशकसम्म निरन्तर रहनेछ' भनिएको छ । उक्त अध्ययनमा दक्षिण एशियामा मात्रै सन् 2030 मा 1.2 अर्ब र सन् 2050 मा 1.4 अर्ब मध्यम आय वर्गको जनसंख्या हुने प्रक्षेपण गरिएको छ । चीन र दक्षिण एशियामा भएको सक्रिय र भर्भाउँदो यो जनसंख्या नै व्यापार, लगानी र पर्यटन अर्थात्‍ आर्थिक सम्वृद्धिको सबैभन्दा ठूलो अवसर हो । अहिले चीनले विश्वको 22.4 प्रतिशत र अमेरिकाले 17.4 प्रतिशत औद्योगिक उत्पादन गर्छन्‍ । सन् 2013 को विश्व पर्यटन संगठनले दिएको तथ्याङ्क अनुसार अन्तर्राष्टि्रय पर्यटनको क्षेत्रमा चीनले 128.6 अर्ब अमेरिकी डलर खर्च गरेर सर्वाधिक खर्च गर्ने मुलुकहरुमध्ये प्रथम स्थानमा रह्यो । यो वर्ष मात्रै 9 करोड 82 लाख चिनियाँहरु बाह्य मुलुकमा पर्यटक बनेर गए । जुन अघिल्लो बर्षको तुलनामा 18 प्रतिशतले बढी हो । यस अवधिमा सबैभन्दा धेरै चिनियाँ पर्यटक तान्ने हÍङ्गले झण्डै 68 लाख र 20 औँ स्थानमा परेको बेलायतले 2 लाख 42 हजार चिनियाँ पर्यटक भित्र्‍याए । तर, दक्षिण एशियाली कुनैपनि मुलुकले 20 औँ स्थानभित्र पनि आफूलाई अटाउन सकेनन् । उर्लदो चिनियाँ पर्यटकको संख्याबाट आर्थिक अवसरको ठूलो संभावना हुँदाहुँदै पनि दक्षिण एशियाले पर्याप्त लाभ लिन सकेन । पश्चिमी मुलुकहरुका व्यवसायीले विगत तीन दशकमा चीन र दक्षिण एशियाका अत्यन्त तीव्र गतिमा विस्तार भएका बजारका अवसरबाट पर्याप्त फाइदा लिइ सकेका छन् । गएको तीन दशकमा चीन र दक्षिण एशिया एक आपसमा सामिप्य भएर पनि इतिहासका अन्तरसम्बन्धबाट सम्बृद्धि हासिल गरेको सुखद इतिहासबाट पाठ सिकेर पर्याप्त लाभ लिन सकेनन् । सन् 2013/14 को तथ्याÍ अनुसार चीनले आफ्नो कूल वैदेशिक व्यापारको 14.1 प्रतिशत व्यापार यूरोपियन यूनियनसँग गर्छ र त्यो वाषिक 9.9 प्रतिशतले बढ्‍दो क्रममा रहेको छ । अमेरिका चीनको दोस्रो ठूलो व्यापार साझेदार हो जसले 536.2 अर्ब अमेरिकी डलर बराबरको व्यापार अमेरिकासँग गर्दछ । त्यसैगरी चीनले आफ्नो कूल व्यापारको जापानसँग 15 प्रतिशत र दक्षिण कोरियासँग 12.38 प्रतिशत व्यापार गर्छ । दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरुको संगठन सार्कको पर्यवेक्षक राष्ट्रको रुपमा रहेको चीन र सार्कबीचको द्बिपक्षीय व्यापार भने सन 2001 मा 6.5 अर्ब अमेरिकन डलर मात्र थियो । चीन सार्क व्यापार सन् 2012 मा आइपुग्दा औषत बाषिक 26 प्रतिशतले बढेर 73.9 अर्ब अमेरिकन डलर पुग्यो जुन चीनको कूल वैदेशिक व्यापारको 5 प्रतिशत मात्र हो । यही अवधिमा चीनबाट दक्षिण एशियाली क्षेत्रमा निर्यात 1.59 प्रतिशतबाट बढेर 3.44 पुग्यो । तर दक्षिण एशिया क्षेत्रबाट चीनमा हुने निर्यात भने 1.29 प्रतिशत मात्र रह्यो । पश्चिमी मुलुकसँग भएको पूँजी र प्रविधिको श्रेष्ठता चीन र दक्षिण एशियामा लगानी र व्यापार पूर्वपश्चिम सोभिmनुको खास कारण बन्यो । तर, अब दक्षिण एशिया र चीन पूँजी र प्रविधिमा पश्चिमी मुलुकसँग प्रतिस्पर्धा गर्न अग्रसर हुँदैछन् । माथिका तथ्याÍबाट चीनदक्षिण एशियाबीच आर्थिक एकीकरणको अवसर, सम्भावना र खाँचो प्रष्ट देखिन्छ । चीन र दक्षिण एशियाले आर्थिक अवसर र भौगोलिक सामिप्यताबाट पारस्परिक लाभ लिन नसक्नुमा दुई भौगोलिक क्षेत्रबीचको यातायात, सञ्चार, व्यापार र बहुआयामिक आदानप्रदानका लागि तत्परताको अभाव प्रमुख कारक रहे । दुई अर्थन्त्रलाई जोड्‍ने पूर्वाधारको विकास र जोखिम मोलेर अगाडि बढ्‍न सक्ने दूरदर्शी नेतृत्व अहिले परीक्षाको संघारमा छ । मन जोडिए भने जमीन, समुद्र वा आकाशलाई जोड्‍न धेरै समय कुर्नु पर्दैन । रेशम मार्ग आर्थिक एकीकरणको एक कडी एकीकृत आर्थिक संरचनाको आवश्यकता महशुस गरेर चिनियाँ नयाँ नेतृत्वले पूर्वी, दक्षिण तथा मध्य एशिया तथा अफ्रिका र युरोपलाई जोड्‍ने जलीय र थलीय दुवै रेशम मार्ग पुनस्र्थापना योजना अगाडि सारेको छ । त्यसका लागि 40 अर्ब अमेरिकी डलरको कोष पनि स्थापना गरेको छ । साथै, एशियाको पुर्वाधार विकासका लागि आवश्यक स्रोत जुटाउन एसियाली पूर्वाधार लगानी बैंक स्थापना भइसकेको छ । रेशम मार्गको पुन:स्र्थापनाले चीन र दक्षिण एशियाका भित्री भागका घना बस्ती भएका करोडौँ उपभोक्ता र बजार बीच गुणस्तरीय एवं सुलभ सञ्चार र यातायातको विस्तार गर्न सघाउनेछ । फलस्वरुप जनस्तरको सञ्जाल जोडिनेछ । अहिले नयाँ दिल्ली र खुनमिंग बीचको स्थल र सामुद्रिक दुरी 10 हजार 3 सय 45 कि.मी. छ । तर, स्थलमार्गबीच सोझै जोड्‍दा त्यो दूरी केवल 2 हजार 8 सय 70 कि.मी. मात्र हुनेछ । यो 10 हजार 3 सय 45 कि.मी. भित्र ती दुई सहर जोड्‍ने वर्तमान दिल्ली कोलकत्ता र खुनमिंग क्वांचावोेबीचको स्थल मार्गको 2 हजार 7 सय 86 कि.मी. सडक समेत पर्छ । स्थलमार्गमाफत सिधै यी दुई सहर जोड्‍न सके झण्डै 7 हजार 5 सय कि.मी. भन्दा लामो सामुदि्रक ढुवानी खर्च र दुई पटकको ट्रान्ससीपमेन्ट खर्च स्वत: शुन्य हुनेछ । चीनका भित्री सहर र काठमाडौंबीचको दूरी त झनै छोटो हुनेछ । यो दूरीको लाभ छन्तु र लखनउ लगायत चीन र दक्षिण एशियाका थुप्रै भित्री सहरको हकमा समेत लागू हुन्छ । भूगोलले सिर्जित लाभ धेरै ठूलो हुने कुरा थ्याÍबाट छर्लंग हुन्छ । अहिलेको अत्यधिक लामो सामुद्रिक मार्गभन्र्दा रेशमी मार्गबाट भित्री सहरहरुबीचको ढुवानी खर्चमा ठूलो कटौति भई तुलनात्मक लाभ मिल्नेछ । जसले गर्दा यी दुवै भौगोलिक क्षेत्रको सम्बृद्धिमा रेशम मार्ग नयाँ उत्प्रेरक बन्न सक्छ । छिमेकमै आपसमा बजार र लगानी प्रवर्द्धन गर्न सकिने संभावनाको खोजी र अवसरको उपयोग गर्नुपर्ने आवश्यकता महसुस गरेर नै चीनले दक्षिणी रेशम मार्गको अवधारणा अगाडि सारेको प्रष्ट छ । त्यसैगरी, चीन र दक्षिण एशियाबीचको सोझो सम्पर्कको उदीयमान पर्यटन बजारबाट आपसी लाभ बढाउन, कृषि क्षेको विकास गर्न र पछाडि परेका भित्री बस्तीमा औद्योगिकरण एवं प्रविधि हस्तान्तरण गर्न सहयोग पुग्नेछ । यो प्रक्रियाले सक्रिय र चलायमान करोडौं युवालाई थप अवसर दिनेछ । नयाँ अवसर खोजीरहेको चलायमान युवा जमातले अन्तरसांस्कृतिक सम्बन्ध विस्तार गरेर द्बिपक्षीय जनस्तरको सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउन योगदान दिनेछन् । फलस्वरुप चीन र दक्षिण एशियालाई गरिबी, पछौटेन र द्बन्द्बबाट मुक्त गरी दिगो शान्ति र समृद्धितफ अगाडि बढन मद्दत पुग्नेछ ।

                     (यस लेखमा उल्लिखित विचारहरु लेखकका निजी हुन्‍, जसले निजको पदीय जिम्मेवारीको कुनै प्रतिनिधित्व गर्दैन ।)