CRI
फाए (“π”) अर्थात कुनै वृत्तको
परिधिको व्यासको लम्बाइको गणना
गर्नु गणितको क्षेत्रमा एउटा
निकै महत्वपूर्ण र कठिन कार्य
हो। चीनको इतिहासमा धेरै
गणितज्ञहरुले “π” को गणना गर्ने
प्रयास गरेका थिए। पाँचौं
शताव्दीमा चु छुङ चले यस
क्षेत्रमा हासिल गरेको सफलतालाई
एउटा टड्कारो उपलव्धि मान्न
सकिन्छ।
चु छुङ च चीनको इतिहासमा निकै वरिष्ठ गणितज्ञ तथा
खगोलशास्त्री थिए। उनी सन्
429मा च्यान खाङ (वर्तमान चीनको
चाङ सु प्रान्तको सदरमुकाम नान
चीङ) मा जन्मेका थिए। उनको
परीवारका धेरै पुस्ताका
सदस्यहरुले खगोलशास्त्र तथा
ज्योतिष विद्याको अध्ययन
गर्दैआएका थिए। उनले सानै
उमेरदेखि गणित तथा खगोल शास्त्र
सम्बन्धी ज्ञान हासिल गरेका थिए।
सन् 464मा 35 वर्षीय चु छुङ चले
“π” को गणना गर्नथाले।
मानिसहरुले व्यवहारबाट थाहा
पाएका थिएः कुनै वृत्तको परिधिको
लम्बाइ लगभग वृत्तको व्यासको
लम्बाइको तीन गुणा हुन्छ। तर कति
बढी भन्ने कुरामा भने एकमत
हुनसकेको थिएन। चु छुङ चअघि
चीनका अर्को गणितज्ञ लीउ ह्वैले
“π”लाई गन्ने वैज्ञानिक उपाय
प्रस्तुत गरे। यस उपाय भनेको
वृत्तलाई काट्ने तरिका हो। तर
यस उपायमार्फत उनले “π”को
अङ्कलाई 3.1415सम्म मात्र पत्ता
लगाए। चु छुङ चले लीउ ह्वैको
आधारमा अध्ययन गरेर “π”को अङ्क
3.1415926 र 3.1415927 बीचमा
रहेको तथ्य पत्ता लगाउनुका साथै
“π”को भिन्नको प्रायः ठीक
मूल्यलाई खोजिदिए। चु छुङ चले
यस नतिजा कसरी हासिल गर्नुभयो
भन्ने कुरा अहिलेसम्म पनि
सबैलाई थाहा छैन।
चु छुङ चले गणना गरेर पत्ता लगाएको “π” को
अङ्क र विदेशी गणितज्ञहरुले एक
हजार वर्षपछि पत्ता लगाएको
अङ्कमा समानता थियो। यस
क्षेत्रमा चु छुङ चको उत्कृष्ठ
योगदानको सम्झानाका लागि केही
विदेशी गणितज्ञहरुले “π”लाई “चु
दर” नामाकरण गर्ने प्रस्ताव
गरेका थिए।
यस बाहेक, चु छुङ चले आफ्ना छोरासँगै मिलेर गोलाकार
वस्तुले ओगटेको स्थानको गणना
गर्ने उपाय पत्ता लगाएका थिए।
उनीहरुले त्यस बेला प्रयोग गरेको
सिद्धान्तलाई अहिले पश्चिमी
मुलुकहरुमा काभालीएरी भनिन्छ।
तर इटलीका गणितज्ञ काभालीएरीले
चु छुङ चको भन्दा एक हजार
वर्षपछि मात्र यस काभालीएरी
सिद्धान्त पत्ता लगाएका थिए। चु
छुङ च र उनका छोराको योगदानको
स्मरणस्वरुप गणितको क्षेत्रमा
यस सिद्धान्तलाई “चु सिद्धान्त”
भनिन्छ।
चु छुङ चले गणित क्षेत्रमा हासिल गरेको उपलव्धि
चीनको इतिहासमा गणित क्षेत्रमा
प्राप्त उपलव्धिहरुमध्येको एक
हो। वास्तवमा चौधौं शताव्दीअघि
चीन विश्वमा गणित क्षेत्रमा
विकसित मुलुकहरुमध्येका एक थियो।
जस्तैः पाइथागोरास सम्बन्धी
उप-पादन चीनमा गणितको किताब “चौ
पी स्यान चीङ” (लगभग इसा पूर्व
दुइ शताव्दीतिरको किताब)मा
उल्लेख गरिसकिएको थियो। एक
शताव्दीमा तयार पारिएको अर्को
गणितको किताब “च्यौ चाङ स्यान
शु”मा विश्वमा गणितको इतिहासमा
सबैभन्दा पहिले शून्यभन्दा कम
अङ्कहरु प्रस्तुत गर्नुका साथै
शून्यभन्दा कम तथा बढी अङ्कहरु
बीचको जोड तथा वियोगको नियम पनि
उल्लेख गरिएको थियो। तेह्रौं
शताव्दीमा चीनमा दश गुणा समीकरण
देखापरेको थियो। सोह्रौं
शताव्दीसम्म घनाकार समीकरणलाई
गन्ने उपाय यूरोपमा पहिलो पटक
प्रस्तुत गरिएको थियो।
|