गत शताब्दीको सत्तरीको दशकमा चीनको दक्षिणी भागमा पर्ने छाङ शा मा वाङ द्बै हान राज-वंशको समाधिस्थलको उत्खनन कार्यले चीन लगायत विश्वलाई आकर्षित गर्‍यो। यस समाधिमा भेट्टाइएको एउटी महिलाको मृत शरीर राम्रोसँग सुरक्षित रहेको देखिन्छ। विश्वमा नसुकेको अथवा नकुहिएको अवस्थामा मृतकको शरीर पत्ता लगाइएको यो पहिलो पटक हो। यस मृत शरीर दुइ हजार वर्षसम्म जमीनमुनि रहेको छ तापनि महिलाको मुख तथा छाला जीवित मानिसको जस्तो देखिन्छ। निकै अचम्म लाग्दो कुरा हो यो। यस महिलाको मृत शरीरका साथै मा वाङ द्बै हान राज-वंशको समाधिस्थलमा राम्रोसँग सुरक्षित धेरै किसिमका प्रशस्त अमूल्य सामग्री पनि पत्ता लगाइएका छन्।

      चीनको दक्षिणी भागमा पर्ने हु नान प्रान्तको छाङ शा शहरको पूर्वी कछाड क्षेत्रमा सर्वसाधारणहरु माझ त्यहाँ एउटा ठूलो ढाँचाको समाधिस्थल छ भन्ने कुरा प्रचलित छ। केही मानिसहरु त्यो समाधिस्थल मा नामका अधिकारीको हो भन्छन। त्यस कारण त्यस समाधिस्थललाई “मा वाङ द्बै” भनिन्छ। यस सम्बन्धमा अरु धेरै भनाइ पनि छन। बीसौं शताब्दीको सत्तरीको दशकमा यस समाधिमा कसलाई समाधिष्ट गरिएको छ भन्ने कुरा बल्ल निश्चित भयो। सन 1971मा मानिसहरुले यस समाधिमा दश मिटर जति तलसम्म खन्दा धेरै मसिनो र नरम चीज देखापर्‍यो। पूरातत्वविदहरुले त्यस मसिनो र नरम चीजमा एउटा प्वाल बनाए। त्यस प्वालबाट निकै चर्को खालको ग्यास निस्क्यो। त्यस बेला एकजना पूरातत्वविदले सलाई कोरे। त्यस किसिमको ग्याँसमा आगो लाग्यो। नीलो र रातो रंगको आगो एउटा सर्पजस्तै गरी नाच्न थाल्यो। आगोमाथि पानी हाल्नेवित्तिकै ग्याँसले पानीलाई फर्कायो। पूरातत्वविदहरुले त्यस प्वाललाई बन्द गरेपछि मात्र बल्ल आगो निभाउन सके।

      विशेषज्ञहरुले तत्स्थानको सर्भेक्षण गरे र त्यस ठाँउमुनि एउटा पूरानो समाधि रहेको निर्णयमा पुगे। पूरातत्वविदहरुले त्यस समाधिस्थललाई खोलेर हेर्दा समाधिको सतह र कफीन राखिएको कोठामा एक मिटर जति बाक्लो लेप जस्तो सेतो हिलो देखापर्‍यो। त्यो लेपजस्तो सेतो हिलो मुनि बाक्लो तह काठ बालेर बनाइएको कोइला थियो। त्यस कोइलाको कूल तौल लगभग पाँच हजार किलो जति छ जसलाई चारवटा गाडीमा राखेर अन्यत्र पुर्‍याइयो। कफीनमाथि दशवटाभन्दा बढी बाँसका चटाई ओछ्याइएको थियो। शुरुमा ती बाँसका चटाई पहेंला र नयाँजस्ता देखिन्थे तर दश मिनेटपछि तीनको रंग कालो भयो। समाधिमा भएको कफीनका चार तह छन। सबैभन्दा बाहिरको लम्बाइ सात मिटर र चौडाइ पाँच मिटर अनि उचाइ तीन मिटर छ।

      कफीनलाई खोलेपछि त्यस समाधिमा रहेकी मृतक महिलाको जीउँदोजस्तो अनुहारले सबैलाई आश्चर्य-चकित तुल्यायो। त्यस महिलाको मृत शरीरलाई राम्रोसँग राखिएको छ। महिलाको मुख स्पष्टसँग देखिन्छ र उनको कपाल पनि ताजा देखिन्छ। उनका औंलाका रेखाहरु स्पष्ट छन र छाला पनि आद्र छ र खुट्टाका चारैवटा जोर्नी चल्नसक्छन। त्यस शवको शल्यक्रिया गरेपछि महिलाको मृत शरीरभित्रका सबै अङ्गहरु राम्रोसँग सुरक्षित रहेको पाइयो। उसको पाचन नली, भुँडी, सानो आन्द्राभित्र तरबुजाका एक सयवटा बियाँ देखिए। त्यसबाट के कुरा प्रष्ट भएको छ भने यस महिलाको मृत्यु तरबुजाका बीउ खाँदा भएको हो। ती महिला मरेको समय तरबुजा पाक्ने समय हुनुपर्छ। त्यस समाधिभित्र “श्रीमती सीन च्वै” लेखिएको छ। थाहा भए अनुसार, त्यस महिलालाई इसा पूर्व दोश्रो शताव्दीमा समाधिष्ट गरिएको हो। ती महिला उ सी हान राज-वंशको शुरुमा छाङ शा राज्यका प्रधानमन्त्री ली छाङकी श्रीमती हुन। उनको नाम सीन च्वै हो।

      “हजारौं वर्षसम्म पनि जस्ताको तस्तै अवस्थामा रहेको ती महिलाको मृत शरीर” पत्ता लगाएको कुराले विश्वलाई आश्चर्यचकित तुल्यायो। विशेषज्ञहरु, पर्यटकहरु, सिनेकर्मीहरु, अनुसन्धानकर्ताहरु छाङ शा शहरमा भेला भए। सम्बन्धित विभागको तथ्याङ्क अनुसार, मा वाङ द्बै हान राज-वंशको समाधिमा महिलाको मृत शरीर भेट्टिएको छोटो समयभित्र छाङ शा शहरमा आउने मानिसहरुको कूल संख्यामा पाँच लाखले बृद्धि भयो। सीन च्वैको समाधिको उत्खनन गरिएको दुइ वर्षभित्र त्यस समाधिको वरिवरि हान राज-वंशकालका अन्य दुइवटा समाधि फेला परे। तीमध्ये एउटा सीन च्वैका श्रीमान अर्थात् छाङ शा राज्यका प्रधानमन्त्रीको हो भने अर्को उनीहरुकी छोरीको हुनसक्छ। ती तीनटा समाधिलाई “छाङ शा मा वाङ द्बै हान राज-वंशका समाधि” मानिन्छ।

      “छाङ शा मा वाङ द्बै हान राज-वंशका समाधि”मा भेट्टिएका सामग्रीहरु विविध प्रकार छन। तीमध्ये लुगा-फाटा, खाने कुरा, औषधी, बाजा, चिनियाँ माटोबाट बनाइएका भाडाँ, रेशमका चित्र एवम् प्रशस्त रेशमका पुस्तक र बाँसमा लेखिएका किताब समावेश छन। ती सामग्रीहरु निकै अमूल्य छन। ती समाधिहरुमा एक हजार चार सय जति बुनाइका वस्तु भेटिएका छन। ती बुनाइका वस्तुहरुलाई “आकर्षित सि हान राज-वंश (इसा पूर्व206—सन्25)को रेशम भण्डार” भनिन्छ। तीमध्ये दुइवटा एउटै रङ्गका लुगा छन। ती लुगाहरु एक मिटर जति लामा छन। तीनका दुबै बाहुला लगभग दुइ मिटर लामा छन। तर लुगाको तौल 28 ग्राम मात्र छ। ती लुगाहरुबाट तत्कालीन चीनमा बुनाइ प्रविधि निकै उच्च स्तरमा पुगिसकेको कुरा प्रष्ट हुन्छ। समाधिमा भेटिएको रेशमका पुस्तक तथा बाँसको किताब विश्वमा खगोल शास्त्रसम्बन्धी सबैभन्दा पहिलो किताबः “ऊ सीङ चान”, “थान वन छी स्याङ चा चान” नामक दुइवटा मात्र नभई, चीनमा चिकित्सा सम्बन्धी सबैभन्दा पूरानो किताब “माइ फा” र “ऊ श अर पीङ फाङ” पनि छन।

      “छाङ शा मा वाङ द्बै हान राज-वंशका समाधि” पत्ता लगाइएको कुराले चीनको पूरातत्त्व क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। विशेषज्ञहरुले के ठहर गरेका छन भने ती समाधिको सबैभन्दा ठूलो मूल्यवान वस्तु राम्रोसँग सुरक्षित मृतकको शरीर, सामग्रीहरुको सेट एवम् रेशम तथा बाँसका किताबहरु हुन्। ती तीनवटा कुरामध्ये एउटा मात्र भेटिए पनि त्यसलाई पूरातत्त्वको क्षेत्रमा महत्वपूर्ण उपलव्धि मान्न सकिन्थ्यो। यस पटकको उत्खननका क्रममा तीनवटा रहष्योद्घाटन भएकाले चीनको पूरातत्त्वको इतिहासमा यसले प्रथम स्थान ओगटेको छ। यसै कारण “छाङ शा मा वाङ द्बै हान राज-वंशका समाधि”लाई “बीसौं शताब्दीको चीन र विश्वमै सबैभन्दा महत्वपूर्ण उपलव्धिहरुमध्येको एक” मानिएको छ।