चिनियाँहरु खानका लागि काँटा अथवा चम्चा प्रयोग गर्दैनन्। अधिकांश खानेकुरामा उनीहरु 'चपस्टिक्स' प्रयोग गर्छन्। झोल पदार्थ 'सुप' खानका लागि मात्र चम्चा प्रयोग हुन्छ। पश्चिमा मुलुकका मान्छेहरु चिनियाँहरुले चपस्टिक्सले खाएको देख्ता अचम्म मान्छन्। चीन भ्रमण गर्नेहरुले पनि आश्चर्य मान्छन् किनभने अधिकांश रेष्टुरेन्टमा काँटा र चम्चा नहुन पनि सक्छ। चिनियाँ सुप खानका लागि सेरामिकबाट बनेको छोटो र गहिरो चम्चा हुन्छ जसको प्रयोगले चाउमिन, थुक्पा अथवा भात खान निकै अप्ठेरो हुन्छ।
जसरी अरुलाई चपस्टिक्स चलाउन गार्हो हुन्छ त्यसैगरी चिनियाँलाई काँटाचम्चा चलाउन गार्हो हुन्छ। चिनियाँहरु सानासाना भातका सिता पनि सजिलैसँग चपस्टिक्सले टिप्न सक्छन्। चिनियाँहरु तोरीको दानालाई पनि पनि चपस्टिक्सले टपाटप टिप्न सक्छन् भन्ने भनाइ नै रहेको छ।
सन् 2008 मा चीनमा सम्पन्न 29 औँ गृष्मकालीन ओलम्पिक खेलकूद प्रतियोगिताले चीनमा मूलभूत रुपमा दुईवटा कुरामा परिवर्तन ल्याइदियो। विशेषगरी राजधानी बेइजिङका अधिकांश रेष्टुरेन्टमा काँटाचम्चाको व्यवस्थासँगै अंग्रेजी भाषामा लेखिएका मेनु थपिए। विदेशी पाहुनालाई अप्ठेरो पर्नसक्ने संभावनालाई ध्यानमा राखेर यसो गरिएको थियो। तर यो व्यवस्था केही ठूला र महङ्गा होटल तथा रेष्टुरेन्टहरुमा मात्र थियो। अहिले पनि चीनका अधिकांश होटल र रेष्टुरेन्टहरुमा काँटा चम्चा पाइँदैन। होटल र रेष्टुरेन्टदेखि हरेक चिनियाँहरुको घरमा चपस्टिक्स राखिएको हुन्छ। चिनियाँहरुले खानका लागि प्रयोग गर्ने चपस्टिक्ससँग लामो चिनियाँ संस्कृति जोडिएको छ।
चीनमा इसापूर्व 1766 देखि 1222 सम्म शाङ वंशको समयमा खुला आगोमा कुनै कुरा पोल्नका लागि त्यो खानेकुरालाई घोच्न अथवा उन्न झिरहरु बनाइएका हुन्थे। त्यही झिरबाट चपस्टिक्सको विकास भएको मान्यता छ। त्यसपछि चिनियाँ पाककलामा प्रयोग हुने तीनै झिरलाई सानो र छरितो बनाएर खानका लागि सहयोगी बस्तु बनाइयो। पश्चिमा समाज विशेषगरी रोमबाट काँटाचम्चाको प्रयोग भएको हो। रोममा काँटा चम्चाको प्रयोग दसौँ शताब्दीबाट सुरु भएको हो। अमेरिकामा भने काँटाचम्चा अठारौँ शताब्दीबाट प्रयोगमा आउन थाल्यो। तर, चीनमा हान वंशको शासनकाल इसापूर्व 200 सन् 200 को समयमै चपस्टिक्स प्रयोगमा आउन थालेको हो।
चपस्टिकको प्रयोगले बालबालिकाको दिमागको विकास चाँडो हुने विश्वास चीनमा रहेको छ। काँटाचम्चा चलाउन भन्दा चपस्टिक्स चलाउनमा मूलभूत रुपमा के फरक छ भने चपस्टिक्स चलाउँदा बढी ध्यान दिनुपर्छ र दिमागलाई पनि त्यतै केन्द्रित गर्नुपर्छ। त्यसकारण बालबालिकाहरुले जति चाँडो चपस्टिक्स चलाउन जान्दछन् उति चाँडो उनीहरुको दिमागको बिकास हुन्छ र चाँडै पेन्सिल समाएर लेख्न पनि जान्दछन्।
चीनबाट सुरु भएको चपस्टिक्स कोरिया, जापान, भियतनाम, मलेशिया, इन्डोनेसिया, लगायतका पूर्वी एसियाली राष्ट्रहरुमा प्रयोग हुन थाल्यो। सामान्यतः चपस्टिक्स बाँस, प्लास्टिक, काठ र स्टिलबाट बनाइन्छ। तर यसबाहेक सेरामिक, चाँदी, हात्तीको दाँत र बहुमूल्य धातुबाट पनि चपस्टिक बनेका हुन्छन्। यसप्रकारका महङ्गा चपस्टिक्स चाहिँ खाना खानभन्दा सजाएर राख्नमा प्रयोग हुन्छ। चपस्टिक्सलाई चिनियाँ भाषामा 'ख्वाइच' भनिन्छ। ख्वाइ भनेको चाँडो भन्ने अर्थ लाग्छ। अनि अंग्रेजी भाषामा प्रयोग हुने चपस्टिक्स पनि चपचप शब्दबाट आएको हो। अंग्रेजी भाषामा पनि चपचप भनेकी छिटोछिटो भन्ने बुझिन्छ। सन् 1699 मा विलियम डाम्पियरले आफ्नो 'भोयाज एण्ड डिस्क्रिप्सन' पुस्तकमा पहिलोपटक 'चपस्टिक्स' शब्द प्रयोग गरेका हुन्। अंग्रेजी भाषामा चपस्टिक मात्र नभनेर चपस्टिक्स भन्नुको कारण चाहिँ यो एउटा मात्र प्रयोग गर्न सकिँदैन। खानालाई च्यापेर खानुपर्ने भएकाले सँधै जोडीका रुपमा प्रयोग गरिने भएकाले बहुवचनमा प्रयोग हुने गरेको हो।
बुढी औँला, चोर औँला र माझी औँलाको टुप्पोले च्यापेर चपस्टिक्स चलाइन्छ। हातमा समाइएका चपस्टिक्समध्ये तलपट्टिको चपस्टिक स्थिर रहन्छ भने माथिको चपस्टिक चलायमान रहन्छ। माथिल्लो चपस्टिकलाई हातले पेन्सिल समाएजसरी समाउने गरिन्छ। चपस्टिकको मुख्य काम खाना खाने र खानालाई मुख्य भाँडोबाट आफ्नो प्लेटम ल्याउने काम गर्छ। यसका साथै खानालाई टुक्रा बनाउने अथवा आफूलाई खान सजिलो आकारमा परिणत गर्न पनि चपस्टिक्स प्रयो हुन्छ। होटल, रेष्टुरेन्ट, भान्सा अथवा खाना खाने टेबुलमा सँधै चपस्टिक्सलाई दाहिनेपट्टि सँगै मिलाएर राख्नुपर्छ। चीनमा खाना खाने अधिकांश थालीहरुको एक छेउमा कुलेसो जस्तो बनाएर चपस्टिक्स राख्ने स्थान निर्धारण गरिएको हुन्छ। खाना खाँदै गर्दा गरिने कुराकानी अथवा बीचमा केही समय खाली रहँदा चपस्टिकलाई प्लेटको दाहिनेपट्टि अथवा आफ्नो दाहिनेपट्टि सँगै राख्नुपर्छ।
आफूले जुन हात राम्ररी चलाइन्छ त्यही हातले चपस्टिक चलाउने प्रचलन छ। त्यसरकाण धेरै व्यक्तिले दाहिने हात चलाउने हुनाले चपस्टिक पनि दाहिने हातले नै चलाउने गर्छन्। तर अपवादका रुपमा कोही व्यक्ति लेख्ने लगायतका काम दाहिने हातले गरे पनि चपस्टिक देब्रे हातले चलाउने पनि गर्छन्। त्यस्तै लेख्ने र अन्य काम देब्रे हातले गरेपनि चपस्टिक्स चाहिँ दाहिने हातले चलाउँछन्। यसो हुनुको खास कारण उनीहरुको बाल्यकालदेखिको अभ्यास हो।
सामान्यतः चपस्टिक्सको लम्बाइ 25 सेन्टिमिटर अर्थात् 10 इन्च हुन्छ। गोलो अथवा समाउनेतिर चेप्टो आकारको भए पनि खाना च्याप्ने टुप्पोतिर चपस्टिकको आकार समाउनेतिरभन्दा सानो र गोलो हुन्छ। चलाउनका लागि सबैभन्दा सजिलो बाँस र काठबाट बनेको चपस्टिक्स हो। प्लास्टिक तथा सेरामिकबाट बनेको चपस्टिक्स चिप्लो हुने भएकाले खाना च्याप्न अलिक गार्हो हुन्छ। रेष्टुरेन्टहरुमा बाँस अथावा काठका चपस्टिक्स प्रयोग हुन्छन्। त्यस्ता चपस्टिक्स एकपटक प्रयोग गरेर नस्ट गरिन्छ। जोडी चपस्टिक्सलाई एकअर्काबाट छुट्ट्याउन बाँकी रहेको हुन्छ, यसको अर्थ हुन्छ ती चपस्टिक्स पहिले प्रयोग भएका होइनन्।
चीनमा प्रतिवर्ष 45 अर्ब जोडी चपस्टिक्स एकपटक खाना खाएपछि फ्याँक्ने (डिस्पोजेवल) गरिन्छ। यसरी एक वर्षमा नस्ट गरिने चपस्टिकलाई जोड्ने हो भने 16 लाख 60 हजार घनमिटरको काठ बन्छ। अथवा वयस्क 2 करोड 50 लाखवटा रुखको संख्या जति हुन्छ। सन् 2006 देखि चीनले प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण र नस्ट गरिने चपस्टिक्सको प्रयोगमा कमी ल्याउनका लागि चपस्टिक्समा लगाउँदै आएको करमा पाँच प्रतिशतले वृद्धि गरेको छ। चीनको यो नीतिले चीनमा मात्र नभई जापानमा पनि गम्भीर असर पार्यो किनभने जापानमा एकपटक मात्र प्रयोग गरिने चपस्टिक्स 90 प्रतिशत चीनबाट निर्यात हुने गरेको छ। तसर्थ पछिल्लो समयमा प्लास्टिकबाट बनेका अथवा बाँस र काठबाटै बनेका तर बहुप्रयोग गर्न सकिने चपस्टिक्सको प्रयोग बढ्न थालेको छ।
चिनियाँ प्रचलन अनुसार परिवारका सबै सदस्य र नजिकका आफन्त तथा पाहुनाहरुले एउटै प्लेटबाट चपस्टिक्सले झिक्दै खाना खाइन्छ। खाना राखेको बोल एउटै भए पनि हरेक व्यक्तिका लागि छुट्टै प्लेट र चपस्टिक्स छुट्टाछुट्टै हुन्छन्।
चपस्टिक्स चलाउँदा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु चपस्टिक्सले प्लेट अथवा कपमा हिर्काएर आवाज दिनुलाई नराम्रो अथवा अशिष्ट मानिन्छ। माग्न बसेको व्यक्तिले अरुको ध्यान खिच्नलाई यसो गर्ने गर्छ।
खाने कुरालाई चपस्टिकले घोच्नु अथवा हिर्काउनुलाई पनि अशिष्ट मानिन्छ।
आफूले चलाएको अथवा प्रयोग गरेको चपस्टिक अरुको छेउमा अथवा अर्को व्यक्ति बसेको अगाडि राख्नु हुँदैन।
खानेकुरामा गाडेर ठाडो पारी चपस्टिक राखिदैन। मरिसकेका व्यक्तिलाई खान दिँदा मात्र यसो गरिन्छ भन्ने मान्यता छ। त्यसैगरी खानाको प्लेटमाथि चपस्टिक्सलाई क्रस बनाएर पनि राखिँदैन।
सामान्यत चिनियाँ बालबालिकाले तीनचार वर्षको उमेरदेखि नै चपस्टिक्स चलाउन जान्दछन्। यदि किशोरावस्थामा पुगेका व्यक्तिले राम्ररी चपस्टिक चलाउन जानेनन् भने उनीहरुलाई अभिभावकले राम्ररी सिकाएका छैनन् भन्ने बुझिन्छ। तसर्थ चपस्टिक चलाउन जान्ने र नजान्ने कुराले परिवार र कूलको इज्जत र प्रतिष्ठा दर्शाउँछ।
खाना खान बसेपछि पहिले आफूभन्दा ठूलाले चपस्टिक प्रयोग गर्न थालेपछि मात्र कनिष्टले गर्नु राम्रो मानिन्छ।
चपस्टिक्सले खानाभित्र केही छ कि भनेर उधिनेर खोज्ने कामलाई सबैभन्दा दरिद्र संस्कृति मानिन्छ। यसो गर्नु भनेको चिहान खन्नु बराबर हो भन्ने भनाइ रहेको छ।
चपस्टिक्सलाई प्लेटमाथि राखिएको छ भने म अघाएँ भन्ने बुझिन्छ। प्लेटको दाहिनेपट्टि राखिएको छ भने खाँदाखाँदै केही बेर बिसाएको भन्ने बुझिन्छ।
चपस्टिक चपाउने अथवा मुखमा लामो समयसम्म राख्नुलाई अशोभनीय मानिन्छ।
झोल राखिएको बोलमा चपस्टिक डुबाउनु हुँदैन।
कुनै पनि खानेकुरा चपस्टिकबाट चपस्टिकमै सार्नुलाई पनि राम्रो मानिदैन।
चपस्टिक आफ्नो अगाडि सिधा बनाएर राख्नुपर्छ। देब्रेबाट दाहिने अथवा दाहिनेबाट देब्रेतिर तेर्स्याएर राख्नु हुँदैन।
चिनियाँ चलन अनुसार कुनै औपचारिक समारोहको भोज छ भने बसाइको क्रम पनि उच्चतहबाट गरिएको हुन्छ। कुनै विदेशी उच्च तहको पाहुनाका लागि अथवा उच्च व्यक्तिको स्वागतका लागि बीचभागको पूर्व अथवा मुख्य प्रवेशद्वारतिर फर्किएको स्थान ती उच्च पाहुनालाई छुट्ट्याइएको हुन्छ। त्यसपछिका पाहुनाको तह अनुसार मुख्य कुर्सीको आसपासमा मिलाइएको हुन्छ। मुख्य आयोजकले चपस्टिक्स प्रयोग गरेपछि मात्र अरुले चपस्टिक्स प्रयोग गर्नुपर्छ।
चेतनाथ आचार्य
साभारः हटनेपाल मासिक पत्रिका, वर्ष 1, अङ्क 7 , जेठ 2071
