'राम्रो घर किन्न त सकिन्छ तर राम्रो छिमेकी किन्न सकिन्न' भन्ने भनाइ नेपालमा प्रचलित छ। छिमेकी शब्दको अर्थ सीमा जोडिएको हो। त्यसकारण छिमेकी सुखदुःख बाँढ्न सक्ने र आडभरोसा दिनसक्ने हुनुपर्छ। नेपालको पूर्वपश्चिम र दक्षिण तीनतिरको सीमा भारतसँग जोडिन्छ भने उत्तरतिरको सीमा चीनसँग जोडिन्छ। नेपालसँग सीमा जोडिएका दुई मुलुक भारत र चीन नेपालका घनिष्ट छिमेकी मुलुकहरु हुन्।

           नेपालको भारतसँग खुल्ला (अव्यवस्थित) सीमा छ र भौगोलिक दृष्टिले सुगम पनि छ। नेपालको उत्तरी चीनसँगको सीमा विकट तर व्यवस्थित छ। नेपालको उत्तरतर्फको एक हजार किलोमिटरभन्दा लामो दुरी हिमाल, पहाड र नदीहरुसँगै चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतसँग जोडिएको छ। हजारौँ वर्षदेखि नेपालले चीनको तिब्बतसँग व्यापारिक तथा आर्थिक सम्बन्ध राख्दै आएको छ। नेपालको लिच्छबी शासनकालमा नेपाल र चीनको तिब्बतबीचमा बिहेबारी भएर सांस्कृतिक सम्बन्ध पनि मजबुत भएको थियो। इतिहासदेखि कायम रहेको नेपाल चीन सम्बन्ध एक्काइसौँ शताब्दीमा आइपुग्दा विवादरहित र विश्वकै लागि उदाहरणीय बन्न सकेको छ।

( सन्1955 अगष्ट1 तारिख काठमाडौँमा सम्पन्न नेपाल चीन वार्तापछि कुटनीतिक सम्बन्ध सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्दै चिनियाँ नेता युआन चोङसियान र नेपाली नेता गुन्जमान सिंह।)

            नेपाल र चीनबीचमा सन् 1955 अगष्ट 1 तारिख औपचारिक रुपमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको हो। चिनियाँ परराष्ट्र मन्त्रालयका अधिकारी युआन चोङसियानको नेतृत्वमा नेपाल भ्रमणमा गएको प्रतिनिधिमण्डलले सन् 1955 जुलाई 27 तारिखदेखि नेपाल सरकारसँग कुटनीतिक वार्ता सुरु गरेको थियो। चार दिनको सघन वार्तापछि अगष्ट 1 तारिख नेपाल र चीनबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध कायम भयो। वार्तामा नेपालको तर्फबाट तत्कालीन प्रमुख शाही सल्लाहकार गुन्जमान सिंहले नेतृत्व गरेको प्रतिनिधिमण्डल सहभागी थियो। दुई देशबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्ने कुरामा जुलाई 29 तारिख नै टुङ्गो भए पनि अगष्ट 1 तारिख मात्र हस्ताक्षर भएको हो। यसो हुनुको पछाडि चीनमा आठ अङ्कलाई अत्यन्त प्यारो र भाग्यमानी मानिन्छ। तसर्थ चीनले नेपालसँगको कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्नका लागि आठौँ महिना पर्खिएर अगष्ट 1 तारिख मात्र हस्ताक्षर गरेको हो। कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको सम्झौतामा नेपालको तर्फबाट गुन्जमान सिंहले र चीनको तर्फबाट युआन चोङसियानले हस्ताक्षर गरेका थिए।

          नेपाल र चीनबीचको कुटनीतिक सम्बन्ध शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तमा आधारित छ जसलाई पन्चशील सहअस्तित्वका सिद्धान्त पनि भनिन्छ। ती पाँच सिद्धान्तहरु यसप्रकार रहेका छन् - 'परस्परको राज्य क्षेत्रको अक्षुणता र सार्वभौमिकताको पारस्परिक सम्मान', 'अनाक्रमण', 'कुनै आर्थिक, राजनीतिक र सैद्धान्तिक रुपमा कुनै कारणले परस्परको आन्तरिक मामलामा हस्तक्षेप नगर्ने', 'समानता र पारस्परिक हित' र 'शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व'।

           नेपाल र चीनबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएपछि चीनले शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तलाई इमानदारीसाथ लागू गर्दै आएको छ। नेपालमा भएका राजनीतिक परिवर्तन तथा विभिन्न आन्दोलनहरुलाई विभिन्न राष्ट्रहरुले आफ्नै हित अनुकूलले समर्थन र आलोचना गरे पनि चीनले सँधै 'नेपालको आन्तरिक मामला' भन्दै कुनै टिप्पणी नगरिकन नेपाली जनताले जेजस्तो परिवर्तन चाहन्छन् त्यसलाई चीनले सहर्ष स्वीकार गर्दै आएको छ। पन्चायत कालमा नेपालको राजतन्त्रसँग चीनको घनिष्ट सम्बन्ध थियो। बहुदलीय प्रजातन्त्र आएपछि नेपालका मुख्य राजनीतिक दलसँग पनि समदुरीमा घनिष्ट सम्बन्ध स्थापना गर्न चीन सफल भयो भने 2062/63 को दोस्रो जनआन्दोलनपछि स्थापित गणतन्त्रलाई पनि चीनले नेपाली जनताको चाहना भन्दै आफ्नो नेपाल नीतिमा कुनै परिवर्तन गरेन। यस्ता ऐतिहासिक आधार र तथ्यहरुबाट के पुष्टि हुन्छ भने नेपाल र चीनबीचमा निस्वार्थ र घनिष्ट सम्बन्ध रहन सक्नु शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तको सफलता मान्न सकिन्छ।

          दुई देशबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएपछि एकपटक पनि सीमा विवाद नहुनु, अन्तराष्ट्रिय समाजमा एकअर्कामा मतैक्य हुनु, नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषणा गरियोस् भन्ने प्रस्तावलाई समर्थन गर्ने चीन पहिलो राष्ट्र हुनु, एक चीनको नीतिलाई नेपालले खुलेर समर्थन गर्दै तिब्बत र ताइवान चीनकै अभिन्न भूभाग हुन् भन्ने कुरालाई नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय समाजमा बारम्बार दोहोर्‍याउनु, सीमा क्षेत्रमा रहेको विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथालाई 'पानी ढलो'को सिद्धान्त अनुरुप चीनले सगरमाथाको चुचुरो नेपालमै पर्छ भनेर स्वीकार गर्नु जस्ता कुराले नेपाल र चीनबीचको कुटनीतिक सम्बन्ध विश्वका अन्य राष्ट्रका लागि उदाहरणीय र अनुकरणीय बनेको छ।

          चीनले नेपालको विकासमा गर्दै आएको सहयोगले पनि दुई देशबीचको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउने तथा जनस्तरमा फैलाउने काम गर्दै आएको छ। नेपालमा सडक निर्माण लगायत पूर्वाधारका कार्यमा चिनियाँ सहयोग जारी रहेको छ। पृथ्वी राजमार्ग, अरनिको राजमार्ग, काठमाडौँको चक्रपथ (हालको विस्तार कार्य पनि), पोखरा बाग्लुङ राजमार्ग चिनियाँ सहयोगमै निर्माण भएका हुन्। स्वास्थ क्षेत्रमा चितवनको वीपी कोइराला मेमोरियल क्यान्सर अस्पताल, काठमाडौँको निजामति सेवा अस्पताल, गंगाला हृदय रोग केन्द्र लगायतका थुप्रै अस्पतालहरुमा चीनले सहयोग गरेको छ। कीर्तिपुरमा स्थापित आयुर्वेदिक अनुसन्धान केन्द्र पनि चिनियाँ सहयोगमै निर्माण भएको हो। सिचाइ, जलविद्युत, पर्यटन, सेवा, उद्योगधन्दा, कृषि लगायत सूचना प्रविधिमा पनि चीनले नेपाललाई गरेको सहयोग त्यही शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तमा आधारित छ। चीनले उत्तरकोरियापछि सबैभन्दा धेरै सहयोग नेपाललाई प्रदान गर्दै आएको छ।

          दुई देशबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएपछि नेपाल र चीनले भारतको नयाँ दिल्लीमा रहेको आफ्ना राजदूतलाई नै चीनका लागि तथा नेपालका लागि कार्यभार सुम्पिए। पाँच वर्षपछि सन् 1960 मा चीनले काठमाडौँमा आफ्नो दूताबास खोल्यो भने नेपालले त्यसको एक वर्षपछि सन् 1961 मा बेइजिङमा आफ्नो दूताबास खोल्यो। कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएपछि अहिलेसम्म 14 जना नेपालीहरु चीनका लागि राजदूत भइसकेका छन् भने 19 जना चिनियाँहरुले नेपालका लागि राजदूतको कार्य गरेका छन्।

          नेपाल र चीनबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापनापछि उच्चस्तरीय राजनीतिक भ्रमण आदानप्रदान पनि हुँदै आएको छ। नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री टंकप्रसाद आचार्यबाट सुरु भएको सरकार प्रमुखको भ्रमण सन् 2014 मा वर्तमान प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालासम्म आइपुग्दा दसजना प्रधानमन्त्रीले 13 पटक चीनको भ्रमण गरिसकेका छन्। दोहोर्‍याएर भ्रमण गर्ने प्रधानमन्त्रीहरुमा कीर्तिनिधि बिष्ट, गिरिजाप्रसाद कोइराला र शेरबहादुर देउवा रहेका छन्। चीन भ्रमण गर्ने राष्ट्र प्रमुखहरुमा तत्कालीन राजा महेन्द्र दुईपटक, तत्कालीन राजा बीरेन्द्रले 10 पटक, तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले दुईपटक र वर्तमान राष्ट्रपति डा रामवरण यादवले एकपटक चीनको भ्रमण गरेका छन्। नेपाली नेताको तुलनामा थोरै चिनियाँ नेताले नेपालको भ्रमण गरेका छन्। तत्कालीन चिनियाँ प्रधानमन्त्री चाउ एनलाइले सन् 1957 र 1960 मा नेपालको दुईपटक भ्रमण गरे भने त्यसपछि वरिष्ठ चिनियाँ नेता तथा तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री तङ स्याओ फेङले सन् 1978 मा नेपालको भ्रमण गरे। त्यसैगरी तत्कालीन चिनियाँ प्रधानमन्त्री ली फङले सन् 1989 मा, तत्कालीन प्रधानमन्त्री चु रोङ्चीले सन् 2001 मा र तत्कालीन चिनियाँ प्रधानमन्त्री वेनच्या पाओले सन् 2011 मा नेपालको भ्रमण सम्पन्न गरेका छन्। चिनियाँ राष्ट्र प्रमुखका रुपमा भने अहिलेसम्म दुईजना राष्ट्राध्यक्षले मात्र नेपालको भ्रमण गरेका छन्। सन् 1984 मा तत्कालीन चिनियाँ राष्ट्राध्यक्ष ली स्यान न्यान र सन् 1996 मा तत्कालीन चिनियाँ राष्ट्राध्यक्ष च्याङ चमिनले नेपालको भ्रमण गरेका छन्।

         नेपाल र चीनबीचमा कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको 59 वर्ष व्यतीत भइसकेको छ। विगत 6 दशकमा नेपाल र चीनबीचमा सुमधुर र घनिष्ट सम्बन्ध रहेको छ। चीनका वर्तमान राष्ट्राध्यक्ष सी चिन फिङले छिमेकी मुलुकसँगको सम्बन्धलाई थप मजबुत बनाउने नीति अनुसार विभिन्न आर्थिक कार्यक्रमहरु घोषणा गरेका छन्। चीनले घोषणा गरेको दुईवटा आर्थिक कोरिडरको बीचमा नेपाल रहेको छ। चीन, भारत, वंगलादेश र म्यान्मार आर्थिक कोरिडरबाट नेपाल 24 किलोमिटरको दुरीमा पर्छ। त्यसैगरी चीन पाकिस्तान आर्थिक कोरिडरले पनि नेपाललाई अप्रत्यक्ष फाइदा पुग्नेछ। रेशमी मार्गमा नेपाल प्रत्यक्ष र परोक्ष रुपमा गाँसिएकाले चीनको आर्थिक विकास र प्रगतिबाट नेपाललाई थुप्रै फाइदा पुग्नेछ। चीनको तिब्बतको ल्हासा पुगेको रेलमार्ग पश्चिमतिर विस्तार हुँदै सिगाच्छे पुगिसकेको छ। सन् 2020 सम्ममा चिनियाँ रेलमार्ग नेपाली सीमासम्म पुग्ने कार्यक्रम चीनले बनाएको छ। यसकारण पनि नेपाल र चीनबीचको कुटनीतिक सम्बन्धमा आर्थिक पक्ष दिनप्रतिदिन दरिलो हुँदै आएको छ।

         चीन संयुक्त राष्ट्र संघको स्थायी सदस्य हो। चीनजस्तो शक्ति सम्पन्न राष्ट्र छिमेकी मुलुकका रुपमा पाउनु नेपालका लागि राम्रो अवसर हो। नेपालको सार्वभौमिक अखण्डताको संरक्षणका लागि पनि चीनसँगको सुमधुर सम्बन्धले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ। नेपालले चीनसँगको व्यापारमा क्रमशः विकास गरिरहेको छ भने नेपालको पर्यटन उद्योगका लागि चिनियाँ पर्यटकहरु आधार स्तम्भ बन्न थालेका छन्। नेपालको जलश्रोत, पर्यटन, कृषि, व्यापार, खानी, उद्योग क्षेत्रमा चिनियाँ लगानीले नेपालको आर्थिक काँचुली फेरिनेछ।

          कुटनीतिक सम्बन्ध मियो हो। यसका वरिपरी आर्थिक, व्यापारिक, राजनीतिक लगायतका अन्य सम्बन्धहरु घुमिरहेका हुन्छन्। नेपाल र चीनबीचको कुटनीतिक सम्बन्धले 6 दशकको इतिहासमा अशल छिमेकी पनको उदाहरण संसारलाई दिएको छ। दुई देशबीचमा सगरमाथाजस्तै उच्च र अटल, हिउँजस्तै स्वच्छ र कन्चन सम्बन्ध रहेको छ। भविष्यमा चीन नेपाल सम्बन्ध अझ घनिष्ट हुने कुरामा कसैको दुई मत छैन।

                                                            साभारः अन्नपूर्ण पोष्ट राष्ट्रिय दैनिक। 2014 अगष्ट 1 तारिख शुक्रबार （2071 साउन 16 गते）