चीनको पल्लो शान्षी प्रान्तको पाउची सहरमा गत असोज 30 गतेदेखि कात्तिक 1 गते （2014अक्टोबर 16 देखि 18）सम्म 27 औँ विश्व बौद्ध सम्मेलन सम्पन्न भयो। चीनको मुख्य भूमिमा पहिलोपटक आयोजना भएको विश्व बौद्ध सम्मेलनमा नेपाल, भारत, श्रीलङ्का, थाइल्याण्ड, म्यान्मार लगायतका 40 देश र क्षेत्रका 4 सयभन्दा बढी प्रतिनिधिहरुले भाग लिएका थिए। बुद्धको साहिँली औँलाको हड्डी राखिएको पाउचीको फामन मन्दिरको प्राङ्गणमा विश्व बौद्ध सम्मेलनको उद्घाटन भएको थियो।

          चीनको मुख्य भूमिमा पहिलोपटक आयोजना गरिएको यो सम्मेलनले महत्वपूर्ण अर्थ बोकेको छ। चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतका निर्वासित नेता दलाई लामाले चीनमा धार्मिक स्वतन्त्रता छैन भनेर अफवाह फैलाइरहेका बेला यो सम्मेलन आयोजना भएको छ। सन् 1960 को दसकमा चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति हुँदा पनि बौद्ध मन्दिर र ऐतिहासिक पुरातात्विक वस्तुको संरक्षणमा कुनै हानि पुर्‍याइएन। फलतः यसपटकको बौद्ध सम्मेलनमा 'बुद्धको दोस्रो घर चीन' नामको नारासँगै चीनले बौद्ध धर्मप्रतिको लगावलाई थप उजागर गरेको छ।

          एक अर्ब 37 करोड जनसंख्या भएको चीनमा ताओ धर्मपछि सबैभन्दा धेरैले बौद्ध धर्म मान्छन्। बौद्ध धर्मावलम्बी चिनियाँहरुको घरमा बुद्धको मूर्ति राखिएको हुन्छ र चिनियाँ पात्रो अनुसार हरेक महिनाको पहिलो दिन र पन्ध्रौँ दिन (औँशी र पूर्णिमा)मा सो बुद्धको मूर्तिमा पूजा गर्ने प्रचलन छ। गौतम बुद्धको जन्मस्थल भएकाले धर्ममा आस्था राख्ने पहिलो पुस्ताका चिनियाँ र घुम्न मन पराउने दोस्रो पुस्ताका चिनियाँका लागि नेपाल सर्वोत्कृष्ट गन्तव्य बन्न थालेको छ। भगवान गौतम बुद्ध नेपालमा जन्मिएका हुन् भनेर थाहा पाउने चिनियाँहरुमा लुम्बिनी जाने अभिलाशा तीब्र छ। यस्तो सुनौलो अवसरमा चीनमा आयोजना भएको विश्व बौद्ध सम्मेलनमा नेपालको उपस्थिति भने त्यति प्रभावकारी हुन सकेन।

            छलफलमा समावेश विषयहरुमा भगवान बुद्धको जन्मस्थलको विकासका लागि विश्व बौद्ध महासंघले पनि एउटा दीर्घकालीन योजना बनाएर लुम्बिनीलाई ठोस योगदान दिनुपर्छ भन्ने नेपालको चाहना ठोस तयारी र सामग्रीका अभावमा छायामा पर्‍यो। सम्मेलनमा नेपालले मुसलमानहरुको मक्का मदिनाजस्तै लुम्बिनीलाई बौद्ध धर्मावलम्बीहरुका लागि सबैभन्दा पबित्र स्थान घोषणा गरी विभिन्न कार्यक्रम लागू गर्ने प्रस्ताव राखेको थियो। नेपालले यसलाई पाउची घोषणापत्रमै उल्लेख गर्न पनि प्रयास गरेको थियो। तर नेपालको प्रस्तावलाई कार्य समितिमा प्रवेश गराएर पछि छलफल गराउने भन्दै सम्मेलनमा कुनै छलफल गरिएन। साथै घोषणापत्रमा पनि उल्लेख गरिएन। यसो हुनुको पछाडि नेपालको आर्थिक अवस्था कमजोर हुनु र नेपाल सरकारले लुम्बिनीको गुरुयोजनामा प्रभावकारी कदम नचालेको कुरालाई अप्रत्यक्ष रुपमा सबैले स्वीकार गरे। नेपालले 28 औँ विश्व बौद्ध सम्मेलनको आतिथ्य गर्ने कुरा उठाए पनि त्यसमाथि पनि सुनुवाई भएन। राजनीतिक अस्थिरताले नेपालको छबि अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा नाजुक बनेको र बिश्व बौद्ध महासंघमा अहिलेसम्म नेपालको उपस्थितिको मानार्थ उपाध्यक्षमा सीमित रहँदै प्रभाव शून्य भएकाले आगामी सम्मेलन नेपाललाई दिइनुपर्छ भन्ने नेपालको प्रस्तावलाई कुनै राष्ट्रले पनि वास्ता गरेनन। विकल्पमा ताइवान, मलेसिया जस्ता राष्ट्रले 28 औँ विश्व बौद्ध सम्मेलन आयोजना गर्ने दावी सहितको प्रस्ताव पेश गरे।

           विश्व बौद्ध महासंघको नेपाल उपाध्यक्ष हो। नेपालले यसभन्दा पहिले नै दुईवटा विश्व बौद्ध सम्मेलनको आतिथ्य गरिसकेको छ। 2013 सालमा नेपालमा आयोजित पहिलोपटक आयोजित चौथो विश्व बौद्ध सम्मेलन महत्वपूर्ण र उपलब्धिमुलक भएको मानिन्छ। तत्कालीन राजा महेन्द्रले सबै देशका सहभागी पाहुनालाई लुम्बिनी भ्रमण गराउने कामले लुम्बिनीलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उजिल्याएको थियो। 2043 साल मंसिरमा नेपालले दोस्रोपटक 15 औँ विश्व बौद्ध सम्मेलनको आयोजना गरेको थियो। विश्व बौद्ध महासंघमा नेपालको धर्मोदयसभाले प्रतिनिधित्व गर्दै आएको छ। यो संस्था आफैँमा आर्थिक अभाव र सरकारको प्रभावकारी सहयोगको अभावमा असहाय जस्तो बन्दै आएको छ। तसर्थ चीनमा सम्पन्न 27 औँ विश्व बौद्ध सम्मेलनको हाराहारीमा आतिथ्य सत्कार गर्नका लागि नेपालको पूर्वाधार, बजेट, मानव संशाधन, प्रविधि, सुरक्षा लगायतका कुरामा प्रश्न उठ्न सक्ने भएकाले धर्मोदय सभाले पनि नेपालको तर्फबाट दवावमुलक तरिकाले दावी गर्न सकेन।

            नेपालले राखेको एउटा प्रस्तावमा भने विश्व बौद्ध महासंघका सबै राष्ट्रहरु सहमति भएका छन्। लुम्बिनीमा 26 वटा मुलुकले आआफ्नो संस्कृति र परम्परा अनुसारका बौद्ध मन्दिर निर्माण गरेर भगवान बुद्धको जन्मथलोप्रति आफ्नो कर्तव्यलाई उभ्याइसकेका छन्। तर विश्वभरिका बौद्ध धर्मावलम्बीहरुको छाता संगठन विश्व बौद्ध महासंघको प्रत्यक्ष उपस्थिति जनिने गरी लुम्बिनीमा कुनै काम भएको देखिँदैन। त्यसकारण लुम्बिनीको गुरु योजनाभित्रै बसेर पनि त्यहाँ ठूलो अनुसन्धान केन्द्र खोल्ने अथवा कुनै काम गर्ने कुरामा महासंघका सदस्यहरु सहमत भएका छन्।

              चीनमा सम्पन्न भएको 27 औँ विश्व बौद्ध सम्मेलनमा गौतम बुद्धको जन्मथलो नेपाल हो र यसै कारणबाट आज संसारमा बौद्ध धर्म प्रचारित छ भन्ने कुराको सन्देश नेपालका राष्ट्रपति डा रामबरण यादवको शुभकामना सन्देशबाट स्मरण भएको छ। डा यादवको शुभकामनालाई सम्मेलनमा वाचन गरेर सुनाइएको थियो। यो सन्देशसँग चिनियाँ सञ्चार माध्यमहरुले सम्मेलनको समाचार सम्प्रेषणले आम चिनियाँ नागरिकमा नेपालप्रतिको उत्साह थपेको छ।

            बौद्धधर्मी चिनियाँहरुले बुद्धको पूजा गरे पनि अधिकांशलाई गौतम बुद्धको जन्म नेपालमा भएको हो भन्ने कुरा थाहा पाएका छैनन्। यसो हुनुको मुख्य कारण लामो समयसम्म चिनियाँ पाठ्यक्रम तथा विभिन्न सामग्रीहरुमा गौतम बुद्धलाई भारतमा जन्मिएका हुन् भनेर उल्लेख गरिएकाले गर्दा सर्वसाधारण चिनियाँमा दुबिधा उत्पन्न भएको हो। नेपालका भिक्षु तथा विद्वान बुद्धभद्रले चीनमा आएर बौद्ध धर्मको अनुसन्धान र खोज कार्यमा थुप्रै काम गरेका थिए। तर चीनमा बुद्धभद्रलाई समेत भारतबाट आएका हुन् भनेर उल्लेख गरिएको छ।

            चीनको राजधानी पैचिङको केन्द्रभागमा रहेको थिएनमन स्क्वायरको पूर्वपट्टि राष्ट्रिय संग्रहालय छ। सन् 2011 मा विस्तार भएपछि यो संसारकै सबैभन्दा ठूलो संग्रहालयका रुपमा स्थापित छ। यो संग्रहालयको एउटा ठूलो हलमा भगवान बुद्धका बारेमा प्रदर्शनी गरिएको छ। तर त्यहाँ कतै पनि बुद्ध नेपालमा जन्मिएका हुन् भनेर उल्लेख छैन। बुद्ध धर्म भारतबाट आएको हो भनेर थुप्रै ठाउँमा भारतको नाम उल्लेख भए पनि बुद्ध कहाँ जन्मिएका थिए भनेर उल्लेख नहुँदा त्यो संग्रहालयको दैनिक अवलोकन गर्न जाने हजारौँ व्यक्तिहरुलाई भगवान बुद्धको जन्म भारतमै भएको हो कि भन्ने जस्ता दुविधा पैदा गराउने काम गरेको छ। 

             यस प्रसङ्गमा चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियोको नेपाली सेवाबाट निवृत्त प्राध्यापक श्रीमती चाउ चाउ चुनले भन्नु भएको कुरा महत्वपूर्ण छ। केही वर्ष अगाडि उहाँ भित्री मङ्गोलियामा घुम्न जाँदा एउटा बौद्ध मन्दिर जानु भएको रहेछ। त्यहाँ चिनियाँ आन्तरिक पर्यटकलाई गाइड गरिरहेकी एउटी चिनियाँ युवतीले बुद्धको मूर्ति औँल्याउँदै 'यी भगवान वुद्ध हुन्, यिनको जन्म भारतमा भएको थियो' भनिछन्। कयौँ पटक नेपाल जानु भएको र नेपाल तथा भगवान बुद्धका बारेमा राम्रो जानकारी भएकी प्राध्यापक चाउलाई त्यो कुरा पाच्य भएन। भगवान बुद्ध भारतमा हैन नेपालमा जन्मिएका हुन्। नेपालको लुम्बिनीमा उनको जन्म भएको हो भनेर उहाँले तुरुन्तै प्रतिवाद गर्नु भएछ। तर ती पर्यटक गाइडले आफूलाई भगवान बुद्ध भारतमा जन्मिएका हुन् भनेर सिकाइएको र पढेको हुनाले अन्यथा भन्न नसक्ने बताइन्। उनले पर्यटक गाइड बन्नका लागि लिएको तालिममा पनि सोही कुरा सिकाइएको जानकारी दिइछन्। प्राध्यापक चाउकै अनुसार पनि बौद्ध धर्मावलम्बी जाने त्यस्ता कयौँ पर्यटकीय स्थलहरुको जानकारी सामग्रीहरुमा बुद्ध भारतमै जन्मिएका भनेर उल्लेख गरिएको छ। पहिले पहिलेका विद्यार्थीले पढ्ने चिनियाँ पाठ्यपुस्तकहरुमा पनि बुद्ध भारतमा जन्मिएका हुन् भनेर लेखिएको थियो। अहिले सच्याएको भए आफूलाई थाहा नभएको उहाँले बताउनुभयो।

           आम चिनियाँ धारणामा पहिलेभन्दा अहिले धेरै परिवर्तन आएको छ। नेपाल पाकिस्तानपछिको चीनको सबैभन्दा असल छिमेकी मित्रराष्ट्र हो भन्ने कुरा चिनियाँहरु मान्छन्। अनि नेपाल भ्रमण गर्ने चिनियाँको संख्या बढ्दै जाने र आपसी आदानप्रदानमा पनि वृद्धि भएका कारण नेपालका बारेमा उनीहरुमा जानकारी थपिदै गएको छ। तर यो सबै क्रमिक रुपमा भइरहेकाले यसलाई द्रुत गतिमा बढाउन सकेमा नेपाललाई थप लाभ हुने कुरामा कसैको दुई मत छैन। नेपाललाई मन पराउने र नेपालको प्राकृतिक तथा ऐतिहासिक सौन्दर्यको रसपान गर्ने बाहेक भगवान बुद्धको जन्म भूमि हेर्न चाहने चिनियाँहरुलाई नेपाल बुद्धको जन्म थलो पनि हो भन्ने कुरा स्पष्ट भएपछि नेपालको पर्यटन उद्योगले धान्न नसक्ने गरी चिनियाँ पर्यटक नेपाल भ्रमणमा जान्छन्। त्यसकारण नेपालले कुटनीतिक र आर्थिक बाटोबाट चीनमा आफ्नो पर्यटकीय बजार विस्तार गर्नुपर्छ।

            चीनमा सी चिन फिङ सत्तामा आएपछि रेशमी मार्गको अवधारणाबाट आर्थिक सम्बन्ध विकास गर्ने कुरालाई आक्रामक ढङ्गले बढाइएको छ। चीनको पूर्वी दक्षिण भेगसँग जोडिएको आर्थिक गोरेटो र पाकिस्तानसँग जोडिएको आर्थिक गोरेटोसँगै रेशमी मार्ग र एक्काईसौँ शताब्दीको रेशमी मार्ग र समुद्री रेशमी मार्गको पुनर्उस्थान गरेर चीनले आफ्ना छिमेकी राष्ट्रहरुसँगको व्यापार कार्यलाई तीब्रता दिएको छ।

            रेशमी मार्गको अवधारणाले नेपाललाई पनि प्रत्यक्ष रुपमा समेट्छ। चौथो शताब्दीमा रेशमी मार्गबाट नै चीनमा बौद्धधर्मले प्रत्यक्ष रुपमा प्रवेश गरेको हो। प्रख्यात चिनियाँ बौद्ध धर्मका अनुसन्धाता फासियान इस्वि संबत् 395 देखि 414 सम्मको अवधिमा रेशमी मार्ग प्रयोग गर्दै नेपालको लुम्बिनी र भारत पुगेका थिए। त्यसैगरी इस्वि संबत् 629 देखि 644 सम्म अर्का बौद्ध धर्मका अनुसन्धानकर्ता विद्वान सुआन चाङ पनि त्यही रेशमी मार्गबाट नेपालको लुम्बिनी लगायत मध्य र दक्षिण एसियाका मुलुकहरुको भ्रमण गरी बौद्ध धर्मका ग्रन्थ तथा महत्वपूर्ण सामग्रीहरु संकलन गरी चीन भित्र्याएका थिए।

           यसरी लुम्बिनीले भगवान गौतमबुद्धको जन्मथलोका रुपमा संसारभर परिचय कमाएको छ भने चीनको ऐतिहासिक आर्थिक विकासको कोशेढुङ्गा मानिएको रेशमी मार्गको एउटा स्तम्भका रुपमा समेत परिचय कमाएको छ। तसर्थ चीनको पल्लो शान्षी प्रान्तको पाउचीमा सम्पन्न विश्व बौद्ध सम्मेलनले नेपाल र चीनबीचको सांस्कृतिक तथा धार्मिक सम्बन्धलाई थप घनिष्ट बनाउनका लागि केही इँटा थपेको छ।

               साभारः कान्तिपुर दैनिक 2071 पुस 7 गते सोमबार （2014 डिसेम्बर 22）