वर्ष सन् 2014 को सेप्टेम्बर 20 तारिख शनिवार चीनको राजधानी पैचिङ्गबाट प्रस्थान गर्नुअघि चीनकै सबैभन्दा ठूलो छिङ्गहाइ प्रान्तका बारेमा केवल कौतुहलता मात्रै थियो तर यथेष्ठ जानकारी थिएन। पढिएको र तस्वीरमा देखिएको बाहेक विशाल छिङ्गहाइ ताल, ह्वाङ्ग ह अर्थात् पहेंलो नदी लगायत धेरै कुराहरु केवल कल्पनामा मात्रै सीमित थिए। सेप्टेम्बरको 21 तारिख छिङ्गहाइको सदरमुकाम सिनिङ्गमा सम्बन्धित अधिकारीहरुसँगको भेटघाट तथा वैचारिक आदानप्रदान, 22 देखि 24 तारिख ह्वाङ्गनान चौमा थाङ्का चित्रकला तथा अन्य कला केन्द्रको अवलोकन भ्रमण, 25 तारिख ह्वाङ्गनानबाट युशु पुगेर 28 तारिखसम्म युशु प्रिफेक्चर जहाँ भूकम्पपछि पुनस्थापितहरुको जीवनशैली, तिब्बती परिवार, यार्सागुम्बा ब्यापार, नेपाल घुमेका युवासँगको साक्षात्कार, माने ढुङ्गा, तिब्बती खुकुरी, पवित्र मन्दिरहरुको दर्शन आदिपछि छिङ्गहाइको उर्बरा शक्ति प्रस्फुटित हुने गर्दछ।

विश्वको पाँचौ सबैभन्दा ठूलो तथा चीनको दोश्रो ठूलो नदी ह्वाङ्ग ह अर्थात् पहेंलो नदीका अलावा याङ्गत्से र मेखोङ्ग नदीको उद्गमस्थल छिङ्गहाइ चीनको सबैभन्दा ठूलो तथा उचाइमा रहेको छिङ्गहाइ ताल भएको क्षेत्र छिङ्हाइ प्रान्त चीनका सबैभन्दा ठूला प्रान्तमध्ये एक हो जहाँ पुग्नु जो कोहीका लागि जीवनको एक अनुपम अवसरमध्ये पर्दछ। मलाई त्यतिखेर छिङ्गहाइमा पुग्नुको महत्व थाहा भयो जतिखेर धेरै चिनियाँहरुले एकपटक त्यहाँ पुग्ने धोको रहेको सुनाए।

सिआरआई दक्षिण एशियाली केन्द्रको संयोजनमा नेपाल लगायत भारत, हङ्गेरी, फ्रान्स, इटाली, जर्मनी र जापानी गरी सात देशका पत्रकार विशेषज्ञ सहित चिनियाँ सहकर्मीका साथ 20 सेप्टेम्बर सिनिङ्गस्थित विमानस्थलमा अवतरण गरेका थियौं।

विमानस्थलबाट करीब आधा घण्टाको दुरीस्थित सम्बन्धित होटेल पुग्नुअघि मलाई बाटोमा देखिएका दृष्यले केही उत्साह र कौतुलता जगाउन थालिसकेका थिए।

अर्धनग्न पहाडका काखबाट बनाइएका अपरिमित तथा अदभूत सडक पुलहरु देख्दा संघर्षमाथिको विजय जस्तो लाग्थ्यो। हुन त यस्ता दृश्य चीनका अन्य भागमा पनि उत्तिकै देख्न सकिन्थ्यो तथापि त्यहाँका पहाडहरु कता कता परिचित जस्ता लाग्थे। अविश्वसनीय तथा अकल्पनीय अजङ्गका पहाडहरु चिनियाँ परिश्रमी पाखुरासामु घुँडा टेकिरहेजस्तो लाग्थ्यो। फेरि विकासले प्रकृतिमाथि कस्तो विनाश तथा अतिक्रमण गरेको होला भन्ने पनि सडक किनारबाट देखिएका दृष्यले महसुस गराउँथे। मेरो कल्पनामा पहाडहरु हरिया रुखले सजिएको, कीटपतङ्ग झारपातले भरिएको अनि पानीका मुहानले रसिलो र शीतल हावाले लपेटिएको हुनुपर्थ्यो। उचाइमा भएका कारण भलै ती पहाडहरु प्राकृतिक रुपमै नग्न वा अर्धनग्न नै रहने रहेछन्। प्रकृतिमाथिको कृत्रिम सजावट सौन्दर्य होइन तर पनि मानवीय आवश्यकता र जीजिविषाका बाध्यतासँग कसैको पनि जोर चल्दो रहेनछ।

सिनिङ्ग विमानस्थलबाट गाडीमा चढेदेखि पहाडहरुसँग गाँसिएका भाव तरंगहरुलाई सुस्ताउने हो भने विस्तारै विस्तारै मानिसहरुका आवत जावत र चहलपहलका दृष्यहरु पनि आँखा सामु आउन लागे, सिनिङ्ग होटल नजिकिंदै गर्दा नाङ्गा आँखाले अस्ताउँदै गरेको सूर्यका किरणबाट नियालिन थाले पैचिङ्गका तुलनामा केही फरक अनुहारहरु अनि फरक संरचनाहरु। कोही मुस्लिमको टोपी र पोशाक लगाएका, कोही गेरुवस्त्र धारण गरेका भिक्षुहरुको झुण्ड, कोही मोटरसाइकल र गाडीका चर्को हर्न बजाइरहेका, मानिसहरु हतार हतार दौडेर बाटो काटिरहेका, सवारी चालकहरु सबैभन्दा बढी हतारोमा कुदिरहेका, पसल अगाडि मानिसहरुका आवतजावत र भीड जम्मा भएका, तिब्बती अनुहारले भरिएको त्यो ठाउँ पैचिङ्गमा बसिरहेकाहरुका लागि अलिअलि झ्वाट्ट नयाँ परिदृष्य बन्न सक्थ्यो तर पनि मलाई भने यी सबै दृष्यहरुको संयोजन नेपाली समाजसँग सामाञ्जस्य हुन खोजेको जस्तो प्रतीत हुन्थ्यो, साँझ परिसकेकाले छिङ्गहाइको अनुहार सोही दिन त्यत्ति स्पष्ट खुट्याइहाल्न सकिएको थिएन।

साँझमा होटलमा झोली झ्याम्टा थुपारेपछि हामीलाई छिङ्गहाइ प्रान्तका प्रचार प्रसार मन्त्रालयका पदाधिकारीले होटलमा डिनरका लागि हार्दिक निमन्त्रणा दिए, भोकले चूर भैरहेका बेलामा होटलमा बसेर स्वादिष्ट परिकार खानु वास्तवमै ठूलो राहतको कुरा हुनसक्थ्यो तर साकाहारी भएका हुनाले मेरा लागि त्यो सन्तुष्टीको अनुभव पाउन गाह्रै भयो भन्दा पनि हुन्छ। वास्तवमै समूहमा मिस्सिएपछि त्यसमा अनुकूल हुन सकिएन भने अस्तित्व संकटमा परे झै हुने रहेछ। छिङ्गहाइमा घरपालुवा जनावर बढी र अनाजको कम उत्पादन हुने भएकाले खाने परिकारमा मासुको प्रयोग अधिक हुन्छ। मलाई अचम्म लागेको के भन्दा बौद्ध भिक्षुहरुले पनि मासु खाइरहेका हुन्छन् त्यो दृष्य देखाउँदै मलाई सहयात्री मित्रहरुले प्रश्न तेर्स्याएका थिए- भिक्षुहरुले खान हुन्छ भने तिमीले मासु खान किन नहुने? तथापि मानिसभित्र रहेको आस्था भन्ने चीज यस्तो शक्ति हो जसलाई जो कोहीको सानोतिनो प्रहारले डगमगाउने क्षमता राख्दैन अर्थात् दृढ इच्छा शक्ति नै कुनै पनि प्रहारलाई प्रतिकार गर्नसक्ने अस्त्र हो भन्दा फरक नपर्ला। यस्तै दृढताका कारण कैंयौ युगपुरुषले इतिहास रचेका उदाहरण हामीले पनि सुनेकै छौ। साकाहारका सवालमा त्यस्तो कुनै महान तपस्या वा प्रतिज्ञा केही पनि थिएन मेरा लागि, केवल अवोध प्राणीप्रतिको एक सानो श्रद्धा मात्रै हो।

त्यस भोजन समारोहमा निकै कम मात्रामा प्राप्त भएका सागपात र केही टुक्रा रोटीको उपभोग नै मेरो त्यस साँझको जीविका बन्यो। शायद उचाइमा रहेको छिङ्गहाइप्रतिको मनोविज्ञान हुनुपर्छ विमानस्थलबाट ओर्लिन नपाउँदै न्यून रक्तचापले रिङ्गाइरहेको जस्तो भान भैरहेको थियो, अत्यन्त भोक लागेको, तनावग्रस्त भएको र परिस्थिति नियन्त्रणबाहिर गएको अवस्थामा मलाई न्यून रक्तचाप महसुस हुने गर्छ तर खानेकुरा खाएर तृप्त हुँदा पनि मेरो मनोविज्ञानले भने रिङ्गिरहेकै जस्तो बनाइरहेको थियो। एकपछि अर्को गर्दै परिकारहरु आउन थालेका थिए टेबुलभरि, यो रातो चौरीको मासु, भेडाको मासु, याकको मासु, गोरुको मासु, मासु मिसाएर बनाइएको तरकारी, पीरो नुनिलो चिल्लो अनि छिङ्गच्यू अर्थात् स्थानीय उत्पादित रक्सी आदि आदि।

आयोजक अधिकारीले विदेशी पाहुनाहरुसँग पालैपालो कान पेइ अर्थात् चेयर्स गर्दै आइरहेका बेला मैले पनि चियासँगै चेयर्स भनेर मनतातो चिया घुट्क्याइदिएँ। कमजोर चिनियाँ भाषा शैली भएकाले मलाई धेरै बोलिराख्न पनि परेन र इच्छा नलागेका कुरा नकार्नलाई पनि सजिलै भएको थियो। एक भारतीय पाहुनाले कडा रक्सीलाई मात ख्वाएको देखेर आयोजक अधिकारी छक्क पर्दै थिए र छिङ्गहाइको रक्सी फ्याक्ट्रिमै घुमाउने घोषणा गर्दै थिए मातको तालमा। अनि जापानी मित्रलाई पनि खुबै मन परेको थियो स्थानीय रक्सी।

तात्ताता खानेकुरा र कडा रक्सीले गरमागरम बनेको भोजनालय कोठा छोडेर बस्ने ठाउँ फर्किन खोज्दा थाहा भयो बाहिर निकै चिसो भैसकेको रहेछ। सेप्टेम्बर महिना विस्तारै चिसोको आगमनको सुरुवात भन्दा पनि फरक पर्दैन थियो त्यहाँ तर पनि पैचिङ्गको भीडभाडयुक्त वातावरणमा पिल्सिएका हामीहरुलाई त्यहाँको मौसमले केही बेर त अलिक राहत दियो तर यो क्रम अझै बढ्ने देखियो, पानी छिट्याउन थाल्यो, हामीहरुलाई आफू बस्ने होटलसम्म पुग्न आत्तुरी छुट्यो।

छिङ्गहाइ सदरमुकाम सिनिङ्गमा एक रात बास बसेपछि अर्को दिन सुरु भयो अर्थात् भोलिपल्ट विहानको नास्तापछि हामी पवित्र थाअर गुम्बातर्फ जाने कार्यक्रम रहेकाले मन पवित्रताले भरिँदै गएको थियो साथमा तीर्थयात्रा र कौतुहलता पनि चहकिलो हुँदै गएको थियो। किनकि व्यक्तिगत रुपमा थाअर गुम्बाका बारेमा कति लेखहरु, रेडियो कार्यक्रमहरु तयार पार्ने सिलसिलामा अनुवाद तथा सम्पादन गरिएको थियो। त्यसैले आज भने प्रत्यक्ष सोही गन्तव्यमै म पाइला टेक्दैछु भन्ने उत्साहले मन फुरुङ्ग पारिरहेको थियो।

चीनका ठूला गुम्बामध्येको एक थाअर गुम्बाका लागि निस्कनु अगावै हामी बस्ने गाडीमा छाताहरु बाँड्न थालिएपछि वर्षाले यात्रा खल्लो पार्ने त्रासले डेरा जमाइसकेको थियो, हुन पनि त्यस्तै भयो। आधा घण्टा पार गर्दा पनि सिमसिमे पानी बिलाउने छाँट देखिएन। हामीले थाअर गुम्बाभित्र रहेका अनेकन् अद्वितीय बौद्ध धरोहर नियाल्ने र शाक्यमुनीको आशिर्वाद पाउने आस्था पालेर सिमसिमे वर्षालाई स्वीकार गरिदियौं।

सोही सेप्टेम्बर 21 तारिख विहान हामी थाअर गुम्बाको दर्शनपछि तिब्बती औषधी सङ्ग्रहायलमा पुगेका थियौं। (थाअर गुम्बाको बारेमा यस अघि नै।)थाअर गुम्बा 1379 मा स्थापना भएको चीनका 6 वटा विशाल बौद्ध गुम्बाहरुमध्येको एक हो। भनिन्छ कि पहिला त्यहाँ सुन जडित टावर निर्माण भएपछि गुम्बा निर्माण भएको हो। तिब्बती बौद्ध सम्प्रदायमध्ये गेलुक सम्प्रदायका प्रवर्तकको जन्म त्यही क्षेत्रमा भएकाले उनको तस्वीर पनि राखिएको थियो। साथमा विभिन्न सम्प्रदायका प्रवर्तक र लामा गुरुका बारेमा पर्याप्त जानकारी त्यहाँ भेट्न सकिन्छ। झण्डै 600 वर्ष लामो इतिहास भएको मानिने थाअर गुम्बामा धेरै बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित मूर्तिहरु, भित्तेचित्र, चित्रकला, सभाहलहरु, पूरातात्विक कलात्मक वस्तुहरु समेटिएका छन् जसबाट तिब्बती सांस्कृतिक रुपरेखाको अध्ययन गर्न सकिन्छ। त्यहाँ आठ वटा पवित्र टावर चाहिं तथागतको निर्वाणसम्मको प्रतिमा प्रतीकका रुपमा स्थापना गरिएका छन्।

थाअर गुम्बाको दर्शनपछि हामीले त्यहाँ नून घिउ हालेको विशेषतायुक्त तिब्बती चिया चाख्यौं, चिनी हालेको चिया खाइरहेका मानिसलाई घिउ र नुन हालेको चिया शायदै मीठो लाग्दा तर पनि अर्गानिक अर्थात् शुद्ध घिउ हालेको चियाले ममा केही नयाँ ऊर्जा शक्ति थपेको होला भन्ने मेरो विश्वास जाग्यो।

टिबेटन मेडिसिन म्युजियम अफ चाइना（Tibetan medicine museum of China） 21 तारिखका दिन हामीले भ्रमण गरेको दोश्रो गन्तव्य तिब्बती औषधी सङ्ग्रहालय हो। सङ्ग्रहायलमा 4 विभाग देख्न सकिन्छः

1- Exhibition hall of Tibetan medical history, तिब्बती औषधीको इतिहास कक्ष

2- Medicine Thankas and surgical instrument, शल्यचिकित्सा उपकरण तथा औषधीय थाङ्का

3- Ancient Tibetan medical literature, प्राचीन तिब्बती चिकित्सा साहित्य

4- Tibetan medical specimen तिब्बती चिकित्सा नमूना

तिब्बती परम्परागत औषधीको गुणात्मक प्रविधि र स्तरलाई करीब 20 वर्ष लामो अनुसन्धानपछि सङ्ग्रहायलमा प्रामाणिक रुपमा राखिएको हो। तिब्बती औषधी प्रोसेसिङ्ग अर्थात् प्रशोधन प्रक्रिया सन्1993 देखि सुरु भएको थियो। सङ्ग्रहालयमा प्राचीन औषधी सिद्धान्त सम्बन्धी पुस्तकहरु तथा प्रविधिहरु पनि छन् जुन तिब्बत स्वशासित क्षेत्रका अलावा तिब्बतीहरु रहेका क्षेत्रहरु छिङ्गहाइ, कान्सु, सछ्वान आदिबाट अनुसन्धान गरी संकलन गरिएका हुन्।

तिब्बती भाषामा सोवा रिग्पा भनिने तिब्बती औषधि 2300 वर्ष पुरानो चिकित्सा पद्धति ठानिन्छ। यसले परम्परागत चिनियाँ, भारतीय र अरबी चिकित्सा तथा हिमाली क्षेत्रको आयुर्वेद पद्धतिलाई पनि आत्मसात् गरेको छ।

सङ्ग्रहालयमा परम्परागत चिनियाँ औषधीका साथै तिब्बती जडिबुटी खनिज र कीटपतङ्ग तथा जीवजन्तुद्वारा पनि रोग निवारण गर्न सकिने पद्धति देखाइएको छ।

सङ्ग्रहायलमा समेटिएको परम्परागत औषधीबाहेक थाङ्का पनि हो। द ग्राण्ड साइट अफ टिबेटन कल्चर एण्ड आर्टस् （the grand sight of Tibetan culture and Arts） सङ्ग्रहायलमा रहेको 618 मिटर लामो सो थाङ्का विश्व रेकर्ड गिनिस बुकमा दर्ता गर्नका लागि निर्माण गरिएको हो। सङ्ग्रहायमा पर्ने सिनिङ्ग तिब्बती औषधालय तथा फार्माकोलोजी कल्चर सङ्ग्रहालयमा यसलाई राखिएको छ। झण्डै 700 टुक्रा बनाएर लामो बनाइएको थाङ्काको चौडाइ 2.5 मिटर जति छ। तिब्बत स्वशासित क्षेत्रका साथै छिङ्गहाइ, कान्सु, सछ्वान, युन्नान प्रान्तका गरी झण्डै 400 जना विद्वान विशेषज्ञ तथा चित्रकारहरुले धेरै वर्षको अथक प्रयासपछि यति लामो थाङ्का बनाउन सफल भएका थिए। परम्परागत तिब्बती चित्रकलाको प्रयोगमार्फत् ती थाङ्कामा तिब्बती परम्परा इतिहास तथा संस्कार र गहन कलात्मक मूल्यमान्यतालाई झल्काइएको छ। सोही सङ्ग्रहालयमा नेपालका पूर्व युवराजाधिराज पारस शाहले हस्ताक्षर गर्दै गरेको र अन्य थाङ्गका विद्वानहरुको सहभागिता भएका फोटोहरु पनि देख्न सकिन्छ।

(to be continue...)