——चेतनाथ आचार्य

नेपालको उत्तरी सीमा चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतसँग जोडिएको छ। नेपालको पश्चिमदेखि पूर्वसम्म लगभग एक हजार किलोमिटरभन्दा लामो दुरी तिब्बती पठार र हिमालहरु छिचोल्दै फैलिएको छ। नेपाल र चीनबीचमा विश्वकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथा र अन्य सयौँ हिमालहरु रहेका छन्। यसर्थ नेपालको उत्तरी सीमा दक्षिण भारतसँगको सीमाको तुलनामा निकै विकट र अष्ठ्यारो छ।

नेपालको छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनको तिब्बतसँगको सीमा भौगोलिक विकटता र न्युन यातायात तथा न्युन मानव वस्तीका कारणले आदानप्रदानमा निकै कठिन छ। नेपालको उत्तरी हिमाली क्षेत्रमा बसोबास गर्ने शेर्पा, तामाङ, थकाली, भोटे, गुरुङ लगायतका नेपाली जनजातिहरुको परम्परा, धर्म, संस्कृति, पहिरन, चालचलन, चाडपर्व, भाषा लगायतमा तिब्बती जातिसँग केही हदसम्म समानता रहेको पाइन्छ। नेपालको पुरानो इतिहास पढ्दा पहिले पहिले नेपालको अधिकांश व्यापार र आर्थिक कारोबार चीनको तिब्बतसँग हुने गर्दथ्यो। तर पछिल्लो समय नेपालको दक्षिणी समथर भूभागमा भएको यातायात तथा अन्य पूर्वाधारको विकासमा नेपालको व्यापार तथा अन्य आर्थिक कारोबार भारत र तेस्रो मुलुकतिर केन्द्रित हुन थाल्यो। फलस्वरुप नेपालीहरुले चीनको तिब्बतको बारेमा यथार्थ जानकारि प्राप्त गर्न सकेनन्।

अग्ला हिमालको पारिपट्टिको तिब्बत कस्तो होला भन्ने कुरामा अधिकांश नेपालीहरुलाई रहस्यको विषय बन्दै गयो। तिब्बतबाट भागेका दलाई लामा र पश्चिमा जगतको भ्रामक प्रचारप्रसारले गर्दा नेपालीहरुमा पनि तिब्बतको बारेमा नकारात्मक प्रभाव पर्दै गयो। तिब्बतमा भइरहेको विकास, त्यहाँका नागरिकको जीवनस्तरमा आएको सुधार, तिब्बती धर्म र संस्कृतिको संरक्षणका प्रयास, तिब्बती परम्परालाई जोगाउन चीनले गरिरहेको कार्य, दाषप्रथाबाट मुक्ति पाएका तिब्बतीको जिन्दगीमा आएको छलाङका बारेमा नेपालीलाई अत्यन्त थोरै मात्र जानकारी हुने गरेको थियो। यसको कारण नेपाल र चीनबीचमा संचार आदानप्रदान कम हुने गरेको र चीनको तिब्बतको बारेमा दक्षिणी र पश्चिमी संचार जगतले गरेको भ्रमको खेती मुख्य कारक मान्न सकिन्छ।

सन् 1980 पछि चीनले खुला र सुधारका कार्यक्रमलाई अवलम्बन गर्न थाल्यो। विस्तारै नेपाल र चीनबीचमा संचार आदानप्रदान फराकिलो भयो र चीनको बारेमा नेपालीहरुले यथार्थ जानकारी पाउन थाले। एक्काइसौँ शताब्दीमा पाइला टेक्दा यो कार्य धेरै अगाडि बढिसकेको थियो। नेपालका व्यावसायिक संचारकर्मीहरुले समय समयमा चीनको भ्रमण गरेर आफ्नै आँखाले चीनलाई नियाल्दै यथार्थ कुरा नेपालीसम्म पुर्‍याउन थालेपछि छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतका बारेमा नेपालीले साँचो ज्ञान पाउन थाले।

नेपाली पत्रकारहरुलाई तिब्बत भ्रमण गराउने कार्यक्रम अन्तर्गत सन् 2006 को सेप्टेम्बरमा मैले तिब्बतको अवलोकन भ्रमण गर्ने अवसर प्राप्त गरेँ। सेप्टेम्बर 14 तारिख बिहीबार बिहान हामी एयर चाइनाको उडानमार्फत काठमाडौँबाट तिब्बतको ल्हासा पुग्यौँ। हामीलाई स्वागत गर्नका लागि तिब्बती वैदेशिक सांस्कृतिक आदानप्रदान परिषदका अधिकारी लिउ हुई लगायत स्वायत्त प्रदेशको संचार विभागका अधिकारीसँगै सीआरआई नेपाली सेवाकी प्रमुख वर्षाज्यू पनि विमानस्थलमा उपस्थित हुनुहुन्थ्यो। भ्रमणमा कान्तिपुर टेलिभिजनका वरिष्ठ पत्रकार भूषण दाहाल, कान्तिपुर टिभीकै क्यामरा पर्सन नवीन पाण्डे र उज्जल प्रजापति, स्पोटलाइट म्यागेजिनका प्रवन्ध सम्पादक केशव पौडेल, जनआस्था साप्ताहिकका विश्वमणि सुवेदी र राइजिङ नेपालका अरुण रन्जितसँग म सहभागी रहेको नेपाली पत्रकारहरुको सात सदस्यीय प्रतिनिधिमण्डलको सात दिने तिब्बत भ्रमण सुरु भएको थियो।

सुरुमा हामी ल्हासाबाट 180 किलोमिटरको दुरीमा रहेको दक्षिणपूर्वको सहर सान्नान गयौँ। सान्नान स्रोङ चोङ गम्पोको शासन कालभन्दा अगाडि तिब्बतको राजधानी रहेछ। स्रोङचोङ गम्पोले तिब्बतको एकीकरण गरेर राजधानी ल्हासा सारेका रहेछन्। हामीले त्यहाँ दोस्रो शताब्दीमा निर्मित युब्ला खाँको राजदरवारको अवलोकन गर्‍यौँ। यो सान्नानको मात्र नभएर तिब्बतकै एउटा पुरानो ऐतिहासिक धरोहर हो। सान्नानमा हामीले एउटा व्यावसायिक विद्यालयको अवलोकन पनि गर्‍यौँ। सान्नानमा तिब्बतकै पहिलो गुम्बा साम्ये गुम्बा रहेको छ। यसको अवलोकन गर्दा विकट ठाउँमा

पनि सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण गरेको कुराले हामीलाई निकै ठूलो शिक्षा प्रदान गरिरहेको थियो।

दुई दिनको सान्नान अवलोकनपछि हामी ल्हासा गयौँ। ल्हासामा हामीले पोतला प्यालेस, नोर्बुलिङ्का, तिब्बती संग्रहालय, सेरा गुम्बा र जोखाङ गुम्बाको अवलोकन भ्रमण गर्‍यौँ। यी सबै क्षेत्रको व्याख्या गर्ने हो भने एउटा ठूलो ग्रन्थ नै सिर्जना हुन्छ। विशेष गरी पोतला दरवार विश्वकै सबैभन्दा उच्च भूबनोटमा बनेको दरवार हो र यो समस्त तिब्बती जनताको विशाल सम्पत्ति पनि हो। यसमा सुनचाँदी, हिरामोती लगायतका बहुमूल्य सम्पत्तिको भन्डार नै छ। त्यसैगरी यहाँ बौद्ध धर्म तथा तिब्बती संस्कृतिको अथाह ऐतिहासिक संग्रहालय पनि रहेको छ।

ल्हासा सहरको नजिकै रहेको सेरा गुम्बामा रहेका लामाहरुले सांकेतिक रुपमा संवाद गर्दा रहेछन्। हामी दर्शकका लागि भने ताली बजाएर नाचेजस्तो देखिने हुनाले हामीलाई सुरुमा केही थाहा भएन। तर उनीहरुले सङ्केतकै भरमा बहस गर्ने, प्रश्नोत्तर गर्ने र कठिन परीक्षा उत्तीर्ण गर्दा रहेछन्। हजारौँ वर्षदेखि चलनमा आएको यो पनि तिब्बती संस्कृति र धर्मसंस्कारको उदाहरण विश्वमै अनुपम र अनौठो मानिन्छ।

तिब्बतका सम्राट स्रोङ चोङ गम्पोले नेपाली राजकुमारी मृकुटीलाई बिहे गरेको र भुकुटीले नै बनाउन लगाएको जोखाङ गुम्बा हेर्दा मलाई नेपाली हुनुमा गौरव लाग्यो। हामीले अवलोकन गरेका तिब्बतका हरेक सांस्कृतिक सम्पदा र तिब्बती संग्रहालयमा तिब्बती परम्परा, संस्कृति, धर्म, रीतिस्थिति आदिको राम्रो संरक्षण गरिएको पायौँ। त्यति मात्र होइन ल्हासाका बजारमा तिब्बती हस्तकलाको व्यापारलाई निकै प्राथमिकता दिइएको छ। तिब्बतको मुख्य आयश्रोत पर्यटन व्यवसाय भएकाले तिब्बती पर्यटन उद्योगमा तिब्बती संस्कृति र परम्पराले मेरुदण्डको काम गरेको छ।

तिब्बत भ्रमणको समयमा हामीले तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको कार्यालय र तिब्बतका केही उद्योग धन्दाको पनि अवलोकन गर्ने अवसर प्राप्त गर्‍यौँ। हामीले ल्हासा बियर उद्योग र मिनिरल वाटरको कारखाको पनि अवलोकन गर्‍यौँ। त्यसैगरी कृषिमा आधारित केही उद्योग धन्दाको अवलोकन गर्ने

अवसर पनि हामीलाई प्राप्त भयो। तिब्बतले आधुनिक विकासमा पनि उत्तिकै प्रगति गरेको छ। गलैँचा कारखाना, हाते कपडा कारखाना लगायतका परम्परागत उद्योग धन्दालाई पनि उत्तिकै व्यवस्थित तरिकाले संचालन गरिएको छ भने व्यावसायिक शिक्षाका विद्यालयहरु खोलेर सीप विकास गर्ने काम पनि भएको रहेछ।

एक्काईसौँ शताब्दीमा तिब्बतले पाएको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि भनेको छिङहाइ तिब्बत रेलमार्ग हो। हामी सन् 2006 मा तिब्बत भ्रमणमा जाँदा त्यो रेलमार्ग भरखरै संचालनमा आएको थियो। विश्वका अर्थविद र भूगोलविदहरुले तिब्बतमा रेलमार्गको विकास गर्नु असंभव भनिरहेका बेला चीनले तिब्बतमा रेल गुडाएर संसारलाई आश्चर्य चकित बनाइदियो। कम अक्सिजन, उच्च भूबनोट अनि अधिकांश समय हिउँ जमिरहने भएकाले पनि तिब्बतमा रेल कुदाउन सकिँदैन भन्ने विश्वास विश्वले लिएको थियो। विश्वको यो विश्वासमा चीनले भने विश्वास गरेको थिएन। उसले आफ्नै खालको प्रविधि विकास गरेको थियो र चीन आफ्ना नागरिकको सुखका लागि लगातार परिश्रम गरिरहेको थियो। फलस्वरुप तिब्बतको ल्हासामा रेल पुगेको थियो। अहिले यो रेलमार्ग ल्हासादेखि पश्चिम सिगाच्छे पुगिसकेको छ। निकट भविष्यमा यो रेलमार्ग नेपालसम्म पुग्ने आशा गरिएको छ।

भौतिक पूर्वाधारको कुरामा सडक मार्ग पनि व्यापक विकास भएको छ तिब्बतमा। ल्हासा र सान्नानमा रहेका फराकिला सडकहरु, सडकको दुवैतिर रोपिएका रुखहरुको हरियालीले वातावरण संरक्षणमा चीनले गरेको प्रयास स्पष्ट देखिन्थ्यो। विशाल पठार मरुभूमि रहेको तिब्बतलाई चीनले अर्बौ रकम खर्च गरेर रुख विरुवा रोपेपछि हरियालीमा परिणत भएको छ। त्यसैगरी घाँसे जमिनको संरक्षण र सिमसार क्षेत्रको संरक्षणमा पनि तिब्बतले गरेको प्रयास विश्वकै लागि उदाहरणीय रहेको हामीले पायौँ।

तिब्बत भ्रमणको समयमा हामीले स्थानीय केही किसानहरुका घरमा गयौँ र अन्तर्वार्ता पनि लियौँ। चीनको तिब्बतमा आएको जीवनस्तरको सुधार, शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, व्यापार, उद्योगधन्दा आदिका कारणले त्यहाँका नागरिकहरु अत्यन्त खुशी र सम्पन्न देखिन्थे। सन् 1959 मा भूदासप्रथाबाट मुक्त भएका तिब्बती नागरिकले पाएको धार्मिक स्वतन्त्रता, मानवअधिकार, खुशी, समानता र सम्पन्नताले तिब्बतको विकास स्पष्ट रुपमा हामीले अनुभूत गर्‍यौँ।

तिब्बती नयाँ पुस्ताले आफ्नो इच्छा अनुसारको विषयमा उच्च शिक्षा ग्रहण गर्दै उन्नत जीवनस्तर बिताउँदै आएका छन्। कृषिमा अत्याधुनिक प्रविधि प्रयोग गरिएकाले तिब्बतले उच्च भूबनोटमा पनि कृषिमा राम्रो विकास गरेको छ। जलविद्युत उत्पादनमा त चीनको तिब्बत एकमात्र त्यस्तो प्रान्त बनेको छ जसले अर्को प्रान्तलाई बिद्युत बिक्री सुरु गरेको छ।

तिब्बती नागरिकको जीवनस्तर सुधार गर्नका लागि चाडपर्व भत्ता, पशु विमा, कृषि विमा, नौ वर्षसम्म अनिवार्य निशुल्क शिक्षा, हिउँदे सिजनमा पर्यटन व्यवसायमा विशेष छुट जस्ता सुविधाका कार्यक्रमहरु तिब्बत स्वायत्त प्रदेशले अगाडि सारेको छ। जसले त्यहाँका नागरिकको उच्च सामाजिक सुरक्षा र जीवनस्तर सुधारलाई झल्काएको छ।

तिब्बत सन् 1965 मा स्वायत्त प्रदेश बनेको हो। चालु वर्ष सन् 2015 मा तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको पचासौँ वार्षिकोत्सव हो। तिब्बतको हरेक विकासले नेपालसँग घनिष्ट सम्बन्ध राख्दछ। तिब्बतको विकास र सामाजिक सुधारबाट नेपालले पनि शिक्षा र अनुभव प्राप्त गर्न सक्छ। तिब्बतको शान्ति, स्थिरता र सामाजिक सदभावबाट नेपालले पनि शान्ति, स्थिरता र सामाजिक सदभाव ग्रहण गर्न सक्छ। तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको पचासौँ वार्षिकोत्सवको हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना तथा तिब्बती जनतालाई बधाई।