तिब्बत स्वायत्त प्रदेशीय आली क्षेत्रको फुलान जिल्लामा पर्ने खच्या गुम्बामा चौबीस वर्षीय युवा लामा साङपुले प्रायजसो मन्जुश्रीको मूर्तिअगाडि बसेर धर्मशास्त्र पढिरहनुहुन्छ। यदि रातो धार्मिक पोशाक नलगाउने हो भने यी युवालाई कसैले पनि लामा मान्दैनन्।

      चीन, नेपाल र भारत तीन मुलुक जोडिएको खच्या गाउँमा खच्या गुम्बा पर्दछ। यो गुम्बा सन् 996 मा तिब्बती बौद्ध धर्मको धर्मशास्त्र अनुवादक रनछिन साङबुद्वारा निर्माण गरिएको थियो। किम्बदन्ती अनुसार, पहिला मन्जुश्री यहाँ पुग्दा आकस्मिक रुपमा भन्नुभयो'ठ्याकै यहीँ हो'। त्यसपछि मानिसले यहाँ खच्या गुम्बाको निर्माण गरेका थिए। इतिहासमा खच्या गुम्बा बनेपछि मात्रै खच्या गाउँ भएको मानिएको छ र गाउँको नाम गुम्बाको नामबाट बनेको हो।

      सानोदेखि युवा लामा साङबु खच्या गाउँमा बस्नुहुन्थ्यो। आठ वर्षअगाडि सोह्र वर्षमा लाग्दै गर्दा उहाँले गुम्बामा आएर भिक्षु बन्नुभयो। उहाँले भन्नुभयो—आवाज एक

      मेरो घरका दश जना छन्। बुवा आमा दाजु भाइ दिदी बहिनी सबैले तिब्बती बुद्ध धर्म मान्छन्। म गुम्बा गएर सदस्य बन्ने खबर पाएपछि उनीहरुले खुशी हुँदै मलाई समर्थन दिए। विश्वासमाथि वफादारी र अरुलाई सहयोग गर्ने मेरो लक्ष्य रहेको छ।

      गुम्बा जानुअघि साङपुले गाउँको प्राथमिक स्कूलमा पाँच वर्षसम्म पढ्नुभयो। खच्या गुम्बा गएपछि धर्मशास्त्र पढ्ने उहाँको मुख्य काम हो। गुम्बाको जीवनबारे चर्चा गर्दै साङपुले भन्नुभयो—आवाज दुई

      प्रतिदिन हामी सात बजे उठेर मन्जुश्रीको पूजा-आजा गर्छौँ। दश बजेदेखि विहानी कक्षा अर्थात् धर्मशास्त्रको पढाइ सुरु हुन्छ। मध्यान्ह खाना खाएपछि फेरि पाँच छ बजेसम्म धर्मशास्त्र पढ्छौँ। सो अवधिमा ऐन र चिनियाँ भाषाका विषय पनि पनि पढ्छौँ। म केही चिनियाँ भाषा बुझ्नसक्छु तर मेरो चिनियाँ भाषाको बोलाइ त्यति राम्रो छैन। यहाँ लामाका लागि कुनै विदाको दिन छैन। फुर्सतमा हामी सँगै फुटबल, बास्केटबल खेल्छौँ कहिलेकाहीँ खच्या गाउँका गाउँलेसँग प्रतिश्पर्धा पनि गर्छौँ। हरेक वर्ष खच्या गुम्बाको प्रजातान्त्रिक व्यवस्थापन समितिले पनि एक पटक भ्रमणको कार्यक्रम आयोजना गर्छ। भ्रमणमा को सहभागी हुने भन्ने बारेमा मतदानबाट निर्णय हुन्छ। अघिल्लो पटकको भ्रमणमा उनीहरुले शिखाचेका धेरै गुम्बाको अवलोकन गरे। मैले सो भ्रमणमा सहभागी हुन पाइँन। अब आगामी भ्रमणमा मेरो जाने आशा छ। हामी लामालाई अरु अवलोकन क्षेत्र घुम्न मन लाग्दैन तर मुख्यतः अरु गुम्बा गएर अनुभव आदान-प्रदान गर्छौँ।

      खच्या गुम्बाको आयश्रोत मुख्यतः पर्यटकको टिकट शुल्क र तीर्थयात्रीबाट आएको दान हो। लामा भ्रमणको खर्च गुम्बाले तिर्छ र यात्रामा उनीहरुले विश्वासीहरुको दान पनि पाउँछन्। एक पटक बाहिर गएको साङपुले केही धनी तीर्थयात्री भेट्नुभयो। साङपु तिब्बती खच्या गुम्बाबाट आएको थाहा भएपछि ती तीर्थयात्रीले भित्री भूमि घुम्न साङपुलाई निमन्त्रणा गरे। तर साङपुले कडा रुपमा अस्वीकार गर्नुभयो। उहाँले भन्नुभयो—आवाज चार

      खच्या गुम्बामा मुख्यतः साग्या सम्प्रदायका लामाहरु बस्छन्। त्यसको कडा नियम छ। कसैले लामा र तिब्बी बुद्ध धर्मको प्रचार गर्ने कार्यमा सहयोग गर्न चाहेमा उनीहरुले सहयोग गर्न सक्छन्। जस्तो भनौँ गुम्बाको पुनःनिर्माण गर्ने तर कुनै लामालाई व्यक्तिगत रुपमा धनी बनाउने होइन। वेभसाइटमा देखिएका ती नामी लामाजस्तो होइन हामीले नामी मान्छे बन्ने इच्छा राख्दैनौँ। हाम्रो गुम्बामा निःशुल्क खाना र पोशाक छ साथै गुम्बाले पनि भत्ता दिन्छ। हामीले आफ्नो भत्ता लिएर गुम्बाको पुनःनिर्माण गर्न सक्छौँ।

      चौबीस वर्षीय युवा लामा साङपु खच्या गुम्बा आएको आठ वर्ष मात्रै भए पनि गुम्बाको वित्तीय प्रशासक हुनुहुन्छ। उहाँले अर्को लामासँग गुम्बाको सुरक्षित बक्सको व्यवस्थापन गर्नुहुन्छ। यसबाहेक उहाँले गुम्बाका अरु कामलाई पनि जिम्मा लिनुहुन्छ। यसरी नै साङपुको धर्मशास्त्र पढ्ने समय छुटेको छ। तापनि उहाँले आफूले धर्मशास्त्रसम्बन्धी अरु बढी ज्ञान लिनसक्ने आशा कायमै राख्नु भएको छ। उहाँले भन्नुभयो—आवाज पाँच

       ध्यान मुद्रामा बसेको र नबसेको मानिसबीच फरक हुन्छ, ध्यान मुद्रामा बस्दा गुरुले पढाउनुहुन्छ। भर्खरै यहाँ आएको बेलाभन्दा अहिले मैले अझ बढी ज्ञानका कुरा बुझ्छु, धर्मशास्त्र पढ्दा लामाले आ-आफ्नो धर्मशास्त्र पढ्नुहुन्छ। यहाँ कुनै आपसी हस्तक्षेप छैन। मेरो घर परिवारका सबैले तिब्बती बौद्ध धर्म मान्छन् तर समुदायबीचको धर्म सम्प्रदाय फरक छ। तापनि हामीबीच पनि हस्तक्षेप छैन। मैले अरु दुई तीन वर्षसम्म ध्यान मुद्रामा बस्नुपर्छ। अनि मात्रै वङच अर्थात् गुम्बाको शैक्षिक मामिला विभागका प्रमुख हुनसकिन्छ। जसले मुख्यतः विभिन्न गुम्बामा आयोजना भएका विभिन्न किसिमका धार्मिक कार्यक्रमको व्यवस्थापन गर्ने गर्छ। यो मेरो आशा हो।

      लामा साङपुका अनुसार, लामाले धर्मशास्त्र पढ्नेबाहेक सरकारी धर्म व्यवस्थापन विभागबाट वितरण गरिने धार्मिक पेशागत प्रमाणपत्र लिनुपर्छ। उहाँले जानकारी दिनुभयो—आवाज छ

      हाम्रो गुम्बामा जम्मा तेह्रजना लामा छन्। तीमध्ये धार्मिक पेशागत प्रमाणपत्र पाएका छ जना मात्रै छन्। प्रमाणपत्र पाउनका लागि तिब्बत स्वायत्त प्रदेशीय बौद्ध संस्थानमा दुई तीन महिनासम्म पढ्नुपर्छ। म पनि गएको थिएँ तर पढेपछि फर्केँ। अहिले गुम्बामा सदस्य थोरै छन्। सबभन्दा जेठो लामा अहिले पचास वर्षको हुनुभयो। अरु सबै युवा छन्। यदि पढ्न नपाएमा अझै उच्च तहको धर्मशास्त्र पढ्ने अवसर पनि प्राप्त हुँदैन।

       गुम्बाको जीवनभन्दा धर्मशास्त्रको पढाइमा लामा साङपुलाई अझै धेरै रुचि लाग्छ। गुम्बाको जीवन सरल भए पनि उहाँलाई आफ्नो अवस्थाबारे निकै सन्तोष लागेको जस्तो देखिन्छ। उहाँले भन्नुभयो—आवाज सात

        गुम्बामा मैले मोबाइफोन पनि प्रयोग गर्न सक्छु। बुवा-आमासँग सम्पर्क गर्नसक्छु, सामान्यतः टेलिभिजन पनि हेर्ने गर्छु। गुम्बामा पढ्नु मेरो विश्वास हो तर काम होइन। त्यसैले गीत गाउने जस्तो रुचि भए पनि दत्तचित्त भएर धर्मशास्त्र पढ्ने मेरो मुख्य काम हो। गुम्बा आउनुअघिका केही सहपाठी र साथीमध्ये कोहीले भित्री भूमिमा शिक्षा लिन गए वा रोजगार पाएका छन्। कोहीले मोटरसाइकल किने, तर मेरो विचारमा हामीबीच कुनै फरक छैन। चार वर्षभित्र मैले तीनवटा किताब जम्मा गरी चालीस सेन्टिमिटर मोटाइको धर्मशास्त्र पढेँ।

       खच्या गुम्बा फुलान जिल्लाभन्दा अठार किलोमिटर टाढा छ। त्यो चीन सरकारबाट निश्चित भएको पहिलो चरणको राष्ट्रिय मुख्य सांस्कृतिक अवशेष संरक्षण एकाइमध्येको एक हो। तिब्बती बौद्ध धर्मको प्रसिद्ध हजारौँ वर्ष पुरानो गुम्बाको रुपमा रहेको खच्या गुम्बामा हरेक वर्ष चालीस हजार पर्यटक पुग्ने गर्छन्। तीमध्ये धेरैजसो विदेशी पर्यटक फुलानमा व्यापार गरेका नेपाली तथा फुलानमा तीर्थयात्रा गर्न आएका भारतीय तीर्थयात्री हुन्।

        लामा साङपुका अनुसार, धर्म निरपेक्ष बनाउनु बाहेक लामाले गुम्बामा जीवनभरी धर्मशास्त्र पढ्नुहुन्छ। मृत्यु भएपछि घर पुर्‍याएर दाहसंस्कार वा आकाशीय दफन गरिन्छ। लामाको पढाइको संरक्षण गर्न गुम्बाले लामालाई सरकारी सामाजिक चिकित्सा विमा गराउँछ। हरेक वर्ष लामाले साठ्ठी आर एम बी मात्रै तिर्नुपर्छ अनि सबभन्दा बढी दुई लाख आर एम बीसम्म विमा पाउनसक्छन्।

       खच्या गुम्बामा देखिने स्थानीयको भीडभाड र पर्यटक देख्दा मैले साङपुलाई सोधेँ तपाईँले उनीहरुको ईर्ष्या लाग्दैन? साङपुले शान्त भएर दृढतका साथ भन्नुभयो मलाई कुनै ईर्ष्या लाग्दैन। मेरो मनको सबभन्दा अग्लो स्थानमा बुद्ध बस्नुहुन्छ।