नेपाल भारत र चीनजस्ता आर्थिक शक्तिको बीचमा रहेको छ। आन्तरिक द्वन्द्व र अस्थिरताले गर्दा नेपालका विकासका सुचकाङ्कहरु खुम्चिरहेका छन् तर नेपालको दक्षिणतिर भारतको बिहार प्रान्त र उत्तरतिरको चीनको तिब्बतले विकासको बेग बढाइरहेका छन्।

         आफ्नो सीमा नजिकै भएका प्रगति र उन्नतिबाट नेपालले अनुभव लिने र प्रेरणा लिने कुरा पनि अब कोरा शिक्षा मात्र साबित हुन थालेको छ। नागरिकको जीवनस्तर सुधार्न र आर्थिक सम्पन्न बनाउनका लागि शासकको इच्छा शक्ति सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो त्यसपछि मात्र साधन र स्रोत आउँछ भन्ने कुरा चीनको तिब्बतको विकासबाट प्रष्ट हुन्छ।

         चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतबाट सन् 1959 मा भूदाषप्रथा उन्मुलन भएको हो। त्यसअगाडि तीन प्रतिशत तिब्बती सामन्तहरुको हातमा सबै सम्पत्ति थियो बाँकी 97 प्रतिशत तिब्बतीहरु पशुतुल्य किनबेच हुन्थे। तिब्बतबाट भूदाषप्रथा उन्मुलन भएको 6 वर्षपछि यो प्रान्त चीनको सबैभन्दा कान्छो स्वायत्त प्रदेशको रुपमा स्थापित भएको हो। सन् 1965 को सेप्टेम्बर 1 तारिख तिब्बतको ल्हासामा चिनियाँ जन-कंग्रेसको प्रदेशस्तरीय समितिको पहिलो अधिवेशन सुरु भएको थियो। आठ दिनसम्म चलेको सो अधिवेशनले सेप्टेम्बर 9 तारिख तिब्बत स्वायत्त प्रदेशको ‌औपचारिक घोषणा गरेको थियो। गत सेप्टेम्बर 9 तारिख तिब्बत स्वायत्त प्रदेशले ल्हासामा स्वर्ण महोत्सव भव्य रुपले मनाएको छ। पाँच दसकको अवधिमा तिब्बतको विकासको छलाङले सबैलाई आश्चर्य चकित बनाएको छ।

         विगत पचास वर्षमा तिब्बतको कूल गार्हस्थ उत्पादन 68.5 गुणाले बढेको छ। सन् 1965 मा तिब्बतको कूल गार्हस्थ उत्पादन 32 करोड 70 लाख चिनियाँ युआन थियो। सन् 2014 मा उक्त संख्यामा वृद्धि भएर 92 अर्ब आठ करोड तीस लाख चिनियाँ युआन पुगेको छ। कूल गार्हस्थ उत्पादनमा तिब्बत प्रान्तीय राजस्व 13.5 प्रतिशत पुगेको छ। सन् 1989 अघि तिब्बतको क्षेत्रीय राजस्व अधोगतिमा लागेको थियो। त्यसपछि तिब्बतको आर्थिक वृद्धिदर सकारात्मक रुपमा बृद्धि हुन थाल्यो। सन् 2014 मा तिब्बतले बाह्र अर्ब चालीस करोड चिनियाँ युआन राजस्व सङ्कलन गरेको छ।

         तिब्बतमा संचालित मुख्य परियोजनाहरुमा चीनको केन्द्रीय सरकारले लगभग छ खर्ब चिनियाँ युआन लगानी गरिसकेको छ। तिब्बतको आर्थिक तथा सामाजिक विकासमा चीनको केन्द्रीय सरकारले अनेकौँ ठूला परियोजना संचालन गरेको छ। तिब्बतमा औद्योगिक उत्पादनको मात्रा वृद्धि भएर पन्ध्र अर्ब चिनियाँ युआन पुगेको छ। सन् 1965 अगाडिको पुरानो तिब्बतमा कुनै पनि आधुनिक उद्योगधन्दाहरु थिएनन्। स्वायत्त प्रदेश स्थापना भएपछि तिब्बतमा आधुनिक उद्योगहरु स्थापना हुँदै ‌औद्योगिक उत्पादन मात्रा सन् 1965 को नब्बे लाख चिनियाँ युआनबाट सन् 2014 मा पन्ध्र अर्ब चिनियाँ युआन पुगेको छ।

         तिब्बतीहरुको सरदर प्रतिव्यक्ति आय दश हजार सात सय तीस युआन पुगेको छ। साठी वर्ष अगाडिसम्म नब्बे प्रतिशत तिब्बतीहरु घुमन्ते पशुपालक र वस्तु विनिमय गरेर जीवन यापन गर्दथे। उनीहरुसँग बस्नका लागि कुनै घर र स्थायी ठेगाना थिएन। पचास वर्षको अवधिमा तिब्बतीहरुको आर्थिक र सामाजिक अवस्थामा कायापलट भएको छ। तिब्बतीहरु अहिले सुविधा सम्पन्न आवास क्षेत्रमा बसोबास गर्छन् भने प्रायको घरमा फ्रिज, टेलिभिजन, मोटरसाइकल, मोबाइलफोन र गाडी रहेको छ।

         सन् 2006 मा तिब्बतमा किसान तथा पशुपालकलाई आधुनिक आवास क्षेत्रमा बसोबास गराउने परियोजना सुरु भयो। यो परियोजनामा सन् 2013 को अन्तसम्ममा सत्ताइस अर्ब असी करोड चिनियाँ युआन लगानी भएको छ। फलस्वरुप तेइस लाख तिब्बती किसान तथा पशुपालकले नयाँ घरमा बस्न पाएका छन्। जीवनस्तरसँगै तिब्बतीहरुको औसत आयुमा पनि धेरै वृद्धि भएको छ। स्वायत्त प्रदेश स्थापना हुनुभन्दा अगाडि तिब्बतीहरुको सरदर आयु 35.5 वर्ष थियो। उच्च अक्षांश र मरुभूमि पठारमा अक्सिजन अभावका कारण तिब्बत मानव जातिकै लागि अत्यन्त कठिन बसोबास क्षेत्र हो। तर तिब्बतमा भइरहेको सुधार र विकासले त्यहाँको जीवनस्तरमा व्यापक सुधार र चिकित्सा प्रणालीको व्यापक प्रभावका कारण अहिले तिब्बतीको औसत आयु 68.2 वर्ष पुगेको छ।

         तिब्बतले सामाजिक सुरक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधार पनि अर्को उल्लेख्य पाटो हो। सन् 1951 मा तिब्बतको जनसङ्ख्या 11 लाख 40 हजार थियो। सहरी क्षेत्रमा एक बच्चा र ग्रामीण क्षेत्रमा दुई बच्चाको चिनियाँ नीति तिब्बत स्वायत्त प्रदेशमा लागू भएको थिएन। फलतः तिब्बतको प्रजनन तथा जन्मदर समग्र चीनको जन्मदरभन्दा माथि छ। सन् 1959 मा तिब्बतमा गर्भवती महिलाको मृत्युदर 5 प्रतिशत थियो, अहिले 0.39 प्रतिशतमा झरेको छ। जन्मेपछि 45 दिनसम्मका शिशुको मृत्यदर 45 प्रतिशतलाई आधा शताब्दीमा 0.31 प्रतिशतमा पुर्‍याइएको छ।

         तिब्बतको आधार स्तम्भ भनेको पर्यटन व्यवसाय हो। दस प्रतिशत तिब्बतीहरु प्रत्यक्ष रुपमा पर्यटन व्यवसायमा लागेका छन् र अप्रत्यक्ष रुपमा चालीस प्रतिशत तिब्बतीहरु पर्यटन व्यवसायबाट लाभान्वित भएका छन्। तिब्बतको विशेष संस्कृति र दृश्यले चिनियाँ तथा विदेशी पर्यटकको ध्यान तानिरहेको छ। सन् 2014 मा तिब्बत पुगेका पर्यटकको संख्या एक करोड पचपन्न लाख तीस हजार रहेको छ। यो संख्या सन् 1981 को भन्दा एक हजार आठ सय गुणाले बढेको हो। वार्षिक डेढ करोडको संख्यामा पर्यटक पुग्ने तिब्बतको मुख्य उद्योग नै पर्यटन व्यवसाय बनेको छ। नेपालबाट नजिकै रहेको र ल्हासाबाट सोझो हवाइ तथा स्थल यातायात नेपालसँग भएकाले तिब्बत पुगेका पर्यटकमध्ये दस प्रतिशतलाई नेपालले तान्ने हो भने पनि नेपालमा वार्षिक पन्ध्र लाख पर्यटक तान्न सक्छ। तर यसका लागि नेपालले चीनसँग विशेष पहल गर्न आवश्यक छ।

         यातायात पूर्वाधारमा पनि तिब्बतले उस्तै विकास हात पारेको छ। अत्यन्त विकट हिमाली क्षेत्र भए पनि तिब्बतभरि राजमार्ग संजालको कूल लम्बाई 75 हजार किलोमिटर पुगेको छ। पुरानो तिब्बतमा कुनै पनि राजमार्ग थिएनन्। पचास वर्षको समयमा तिब्बतले सडक संजालमार्फत पूर्वतिर स छ्वान र युन नान प्रान्त, पश्चिममा सिनच्याङ युगुर स्वायत्त प्रदेश, उत्तरमा छिङहाइ र दक्षिणतिर भारत तथा नेपालसम्म प्रत्यक्ष जोडेको छ।

         विकासमा फड्को मार्दा पर्यावरण विग्रने कुरा स्वाभाविक हो। तर तिब्बतले विकाससँगसँगै वातावरण संरक्षणमा पनि विशेष ध्यान दिइएको छ। तिब्बतमा पर्यावरण संरक्षित क्षेत्रफल तिब्बती कूल क्षेत्रफलको 34.5 प्रतिशत पुगेको छ। तिब्बतमा व्यापक विकास हुँदा तिब्बतले वातावरण संरक्षणलाई आफ्नो आधारलाइन स्पष्ट पारेको छ। हाल प्रदेशभरि बाइसवटा पर्यावरण संरक्षण क्षेत्र, आठवटा राष्ट्रिय निकुन्ज, पाँचवटा राष्ट्रिय सिमसार क्षेत्र, चारवटा जियोपार्क, तीनवटा राष्ट्रिय दृश्यावोलकन क्षेत्र र 47 वटा प्राकृतिक संरक्षण क्षेत्र रहेका छन्। संरक्षित क्षेत्रको क्षेत्रफल चार लाख बाह्र हजार दुई सय वर्ग किलोमिटर पुगेको छ भने तिब्बती कूल क्षेत्रफलको 34.5 प्रतिशत पुगेको छ।

         चीनले तिब्बती जातीय तथा सांस्कृतिक संरक्षणमा पनि उच्च सावधानी अपनाएको छ। तिब्बतलाई सन् 1965 मा स्वायत्त प्रदेश बनाए पनि तिब्बत बाहेक अन्य प्रान्तमा बसोबास गर्ने तिब्बतीहरुलाई विभिन्न स्वायत्त प्रिफेक्चर बनाएर तिब्बती जातीय तथा सांस्कृतिक संरक्षण र आरक्षणको व्यवस्था गरेको छ। तिब्बत बाहेक चीको स छ्वान，युन नान，कान सु र छिङ हाई प्रान्तमा तिब्बती जातिका मानिसहरु बसोबास गर्दछन्। कान सु प्रान्तमा कान नान तिब्बत स्वायत्त प्रिफेक्चर, युन नान प्रान्तमा दि छिङ तिब्बत स्वायत्त प्रिफेक्चर, स छ्वान प्रान्तमा कान च तिब्बत स्वायत्त प्रिफेक्चर र आबा तिब्बती तथा छ्याङ जातीय स्वायत्त प्रिफेक्चरको व्यवस्था गरिएको छ। त्यसैगरी छिङ हाइ प्रान्तमा हाइ पेइ, हाइ नान, ह्वाङ नान, कोलो, युशु पाँचवटा तिब्बती जातीय स्वायत्त प्रिफेक्चरहरु रहेका छन् भने हाइ सी मंगोलियाली तथा तिब्बती जातीय स्वायत्त प्रिफेक्चरहरु रहेका छन्।

         तिब्बतमा पालिने पशुमा सबैभन्दा लोकप्रिय चौँरी र याक हो। केही समय अगाडि मात्र तिब्बतको ल्हासामा चौँरी संग्रहालय खुलेको छ। सो संग्रहालयले तिब्बती जातिको चौँरी संस्कृतिलाई संरक्षण गर्दै विश्वमै यस प्रकारको सम्पदा संरक्षणमा उदाहरण पेश गरेको छ। तिब्बतमा सन् 2003 देखि पशुपालन तथा कृषि क्षेत्रको निःशुल्क चिकित्सा प्रणाली संचालन शुरु भएको हो। उक्त प्रणालीमा संलग्न भएका कृषक र पशुपालकले वार्षिक बीस युआन तिरेपछि अधिकतम् 60 हजार युआनको बिमा प्राप्त गर्छन्। सन् 2014 सम्ममा उक्त प्रणालीमा 98 प्रतिशतभन्दा बढी कृषक तथा पशुपालक सहभागी भएका छन्।

         अन्य क्षेत्रमा जस्तै तिब्बतले शिक्षामा पनि ठूलो फडको मारेको छ। सन् 2014 मा तिब्बती बालबालिकाको प्रारम्भिक विद्यालय भर्नादर 99.75 प्रतिशत पुगेको छ। तिब्बतमा बालबालिकालाई निःशुल्क र अनिवार्य रुपमा 9 वर्षे शिक्षा अवधि तोकिएको छ। माध्यमिक विद्यालयमा भर्ना दर 92 प्रतिशत पुगेको छ।

         चीनले पश्चिमी क्षेत्रको विकासमा विशेष र वृहत योजना बनाएर लागू गर्दै आएको छ। सोही योजनाको एउटा अंशका रुपमा सन् 2014 मार्च 29 तारिख तिब्बतका ख्यातिप्राप्त 6 वटा नदीका किनारमा वृक्षरोपण योजना सुरु गरेको छ। तिब्बतका सातवटा शहरी क्षेत्र र चवालीसवटा जिल्ला ओगटेको यो परियोजना सन् 2030 मा सम्पन्न हुनेछ। दीर्घकालीन हरित योजनामाका रुपमा रहेको यो परियजनामा तीस अर्ब युआनको लगानी हुनेछ। छिङ हाइ-तिब्बत रेलमार्ग परियोजनापछि यो तिब्बतमा सबभन्दा बढी लगानी भएको परियोजना हो।

         नेपालसँग सीमा जोडिएको चीनको तिब्बत प्राकृतिक श्रोत साधनमा नेपालभन्दा धेरै पछाडि रहेको छ। उच्च अक्षांश र प्रतिकूल मरुभूमि पठार भए पनि तिब्बतको विकास अत्यन्त तीब्र गतिमा बढेको छ। पछिल्लो समय तिब्बत चीनको एक मात्र त्यस्तो प्रान्त बनेको छ जसले विद्युत उत्पादनमा आफूलाई पर्याप्त भएर अन्य प्रान्तलाई बेच्न थालेको छ। वर्षको आधासमयभन्दा बढी हिउँमा पुरिने तिब्बत प्रान्तमा अहिले घरघरमा न्यानो बनाउने प्रणाली 'हिटिङ सिस्टम'सुरु भएको छ। आजभन्दा पचास वर्ष अगाडि सम्म धानचामल र तरकारी नेपालबाट आयात गर्ने तिब्बत अहिले कृषि र हरियो तरकारी उत्पादनमा आत्मनिर्भर बन्न थालेको छ।

         साभारः कान्तिपुर दैनिक，2072 असोज 9 गते （2015 सेप्टेम्बर 26）शनिबार