नेपाल र चीनबीचमा हुँदै गरेको संयुक्त सैनिक अभ्यासले दुई देशबीचको सम्बन्धमा उर्जा थपेको छ। विशेषत केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वको सरकार अफसफल बनाइएपछि नेपाल र चीनबीचमा त्यति न्यानो सम्बन्ध हुन नसकेको जगजाहेर छ। चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिन फिङले गर्ने भनिएको नेपाल भ्रमण स्थगित हुनु र नेपालका नेताहरुको विवादास्पद गतिविधि र भनाइले चीनसँगको सम्बन्धलाई अझै बिगार्ने काम हुँदै आएको छ। अघिल्लो सरकारले चीनसँग गरेका व्यापार तथा पारबहन सम्झौताको कार्यान्वयनमा वर्तमान नेपाल सरकार उदासिन बनिदिँदा दुई देशबीचको सम्बन्ध सुस्ताएको छ भने चीनले अगाडि सारेको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ कार्यक्रममा नेपालले आवद्धता नजनाउँदा पनि चीन नेपालप्रति असन्तुष्ट बनेको छ। यस्तो अवस्थामा दुई देशबीच हुँदै गरेको संयुक्त सैनिक अभ्यास सम्बन्ध सुधारको महत्वपूर्ण कडी हुनसक्छ।
चीनले नेपालसँग गर्न लागेको संयुक्त सैनिक अभ्यासभित्र दुईवटा उद्देश्य निहित देखिन्छ। चीनले नेपाली सेनासँगको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन प्रयास गरिरहेको छ। पन्चायती व्यवस्थाभरी नेपालको राजसंस्थासँग समुधुर सम्बन्ध स्थापना गरेको चीनले 2046 सालपछि नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमालेसँग सम्बन्ध विस्तार गर्यो। यद्यपि नेपालमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना भइसके पनि नेपालको राजसंस्थासँग चीनको पूर्ववत सुमधुर सम्बन्ध कायमै थियो। नेपाल राजतन्त्रात्मक मुलुक रहुन्जेल राजसंस्थासँग रहेको घनिष्ट सम्बन्धलाई नेपाल गणतन्त्र बनेपछि प्रतिस्थापन गर्ने संस्थाको खोजीमा चीन लाग्यो। नेपाल गणतन्त्र बनिसकेपछि चीनले तत्कालीन नेकपा माओवादीसँग सम्बन्ध विस्तार गर्न खोज्यो। माओवादी पार्टी विभिन्न चिरामा विभाजित भएपछि चीनले विभाजित माओवादीलाई एक हुन बारम्बार दिएको सुझावले पनि चीनको चासो प्रष्टिएको थियो। नेपालका राजनीतिक दलहरुलाई हेर्ने चिनियाँ समान नीति रहे पनि पछिल्लो समय माओवादी केन्द्र र नेपाली कांग्रेसका केही गतिविधिले चीनलाई चिढ्याएको छर्लङ्गै छ। नेकपा एमाले अध्यक्ष तथा तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको चीन भ्रमणमा दुई मुलुकबीच भएको व्यापार तथा पारवहन सम्झौताले गर्दा अहिले चीनले नेकपा एमालेलाई केही नजिक महसुस गरेको छ।
पार्टीहरुबीचको कलह र आन्तरिक द्वन्द्वका कारण नेपालको आर्थिक विकास हुन नसकेको भन्दै चीनले नेपालमा राजनीतिक स्थिरताका लागि जोड दिँदै आएको छ। विशेषत नेपालमा हुने अस्थिरता र द्वन्द्वले चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतलाई पनि असर गर्ने कुरामा चीनको चिन्ता छ। नेपालमा जुनसुकै राजनीतिक दल भए पनि बहुमत ल्याएर कमसेकम पाँचवर्षसम्म स्थिर सरकार भएमा नेपालको आर्थिक विकास हुने र चिनियाँ लगानीको सुरक्षा हुने चीनले आशा राखेको छ। यस्तो परिस्थितिमा चीनले नेपालको स्थायी संस्थासँग घनिष्ट सम्बन्ध विस्तार गर्न खोजेको छ। चीनले खोजेको त्यस्तो स्थायी संस्था हाललाई नेपाली सेना रहेकाले आपसी सम्बन्ध प्रगाढ बनाउने यो संयुक्त सैनिक अभ्यासको पहिलो उद्देश्य हो।
नेपाल चीन संयुक्त सैनिक अभ्यासको दोस्रो उद्देश्य चीनको अन्तर्राष्ट्रिय रणनीति हो। चीनले नेपालललाई दक्षिण एसियाको प्रवेशद्वार मान्दै आएको छ। नेपालसँगका उसका हरेक गतिविधिहरु अन्तर्राष्ट्रिय समाजमा महत्वपूर्ण मानिन्छन्। अहिलेसम्म भारत र अमेरिकासँग मात्र संयुक्त सैनिक अभ्यास गर्दै आएको नेपाली सेनासँग तेस्रो साझेदारका रुपमा चीनको उपस्थिति दक्षिण एसियाका लागि सन्देशमुलक हुनसक्छ भन्ने चीनको सोचाइ छ। दक्षिण एसियामा बढ्दै गएको अमेरिकी उपस्थितिलाई पनि चीनले चुनौति दिन चाहेको छ। भारतले एयर मार्सललाई नेपालको एक मात्र अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा ओराल्ने प्रयास गरिरहेको बेला चीनको नेपालसँग संयुक्त सैनिक अभ्यास गरेर नेपालको छिमेकी आफू पनि भएको सन्देश दिएको छ। अमेरिका र भारतसँगको द्वन्द्वमा आफूलाई सशक्त बनाउनका लागि नेपालसँग संयुक्त सैनिक अभ्यास गर्ने चीनको दोस्रो उद्देश्य हो।
शितयुद्धपछि यतिबेला चीन अमेरिकाको अप्रत्यक्ष घेराबन्दीमा छ। चीनका वरिपरी अमेरिकी सेनाका अखडाहरु रहेका छन्। जापान, सिङ्गापार, थाइल्याण्ड, फिलिपिन्स, ताइवान, दक्षिण कोरिया लगायतका देशमा अमेरिकी सेना क्याम्प जमाएर बसेको छ। यी देशमा अमेरिकी सैनिक क्याम्प राख्नुको मुख्य उद्देश्य नै चीनमाथि निगरानी राख्नु हो। पछिल्लो समय दक्षिण चीन सागरमा रहेका केही टापुहरुमाथि फिलिपिन्सले दावी गर्नु र पूर्वी चीन सागरका टापुमाथि जापानले दावी गर्नुको पछाडि अमेरिकी सैनिकको आड रहेको स्पष्ट भएको छ।
दक्षिण कोरियामा अमेरिकी सैनिकले स्थापना गरेको क्षेप्यास्त्र प्रतिरक्षा प्रणाली थाडलाई हटाउनु पर्नेमा चीनले बारम्बार ताकिता गर्दै आएको छ। थाडको पहिलो लक्ष्य उत्तर कोरिया हो भने दोस्रो लक्ष्य चीन हो। कुनै एक ठाउँमा बसिकसकेपछि अमेरिकी सेना हत्तपत्त फर्केर गएको इतिहास छैन। थाडले कोरिया प्रायद्वीपको द्वन्द्व समाधान गर्नुको सट्टा अझै द्वन्द्व बढाउने र यो क्षेत्रकै शान्ति र स्थिरतामा खलल पर्ने कुरा चीनले दक्षिण कोरिया र अमेरिका सामु राख्दै आएको छ। चीनलाई एक्ल्याएर दबाब दिने अमेरिकी नीति अनुसार चीनले आफ्नो अभिन्न भूभाग मान्दै आएको ताइवानसँग अमेरिकाले हतियार आपूर्ति गर्दै आएको छ। दक्षिण पूर्वी एसियामा तैनाथ अमेरिकी सैनिक क्याम्पका सबै गतिविधिको लक्ष्य चीन बन्न थालेको छ। अमेरिकाले नेपाललाई पनि चीन विरुद्धमा प्रयोग गर्ने थुप्रै क्रियाकलाप गर्दै आएको छ। सन् 2008 मा चीनमा 29 औँ गृष्मकालीन ओलम्पिक आयोजनाको पूर्वसन्ध्यामा चीनले सगरमाथामा ओलम्पिक पुल्ठो लाँदै गर्दा अमेरिकी नागरिक कथित स्वतन्त्र तिब्बतको झन्डा सहित पक्राउ पर्नु, काठमाडौँका कथित तिब्बती शरणार्थीलाई अमेरिकाले खुलेआम सहयोग गर्नु र नेपालमा भूकम्प गएपछि उद्दारको नाममा चिनियाँ सीमामा हेलिकप्टरबाट जासुसी गरेर अमेरिकाले नेपाललाई सकेसम्म चीन विरुद्धमा प्रयोग गर्दै आएको छ।
चीन केन्द्रित विदेशी सैनिक अखडाहरुले घेरिइरहँदा पनि चीनले क्षेत्रीय शान्ति र स्थिरताका लागि आफ्नो पहललाई सधैँ निरन्तरता दिइरह्यो। संयुक्त सैनिक अभ्यास सैनिकीकरणका लागि नभई आपसी अनुभव आदानप्रदान गर्ने नीति चीनले लिएको छ। कुनै पनि देशको आन्तरिक द्वन्द्व सैनिक र हतियारबाट नभइ शान्तिपूर्ण वार्ताबाट हुनुपर्छ भन्ने कुरामा चीनले अफगानिस्तान, सिरिया, कोरिया प्रायद्वीप लगायतका मुलुकको अवस्थामा अडान राख्दै आएको छ। आफ्ना छिमेकी मुलुकहरुसँग संयुक्त सैनिक अभ्यास गर्दा आन्तरिक सुरक्षा मजबुत हुने, प्रतिआतङ्कमा अनुभव आदानप्रदान गर्ने, क्षमता अभिवृद्धि हुने र आपसी सीमा सुरक्षालाई चुस्त बनाउने नीति चीनले अगाडि सारेको छ। भारतसँग चीनको सम्बन्ध द्वन्द्वपूर्ण मित्रता रहेको छ। सन् 1960 को दसकमा युद्ध भएपछि चीन र भारतबीचमा अविश्वासको खाडल पुरिन सकेको छैन। यस्तो अवस्थामा भारतले नेपाललाई चीनसँग सम्बन्ध नबढाउन बारम्बार दबाब दिँदै आएको छ। भारतकै कारण नेपालले बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ कार्यक्रममा सहभागी जनाएको छैन। नेपाल र चीनबीच हुँदै गरेको संयुक्त सैनिक अभ्यासले भारतलाई चिन्ता र तनाव थपेको भारतीय संचार माध्यमले व्यक्त गरेका छन्।
नेपाली सेनाले चीनसँग संयुक्त सैनिक अभ्यास गर्ने निर्णय गर्दासम्म नेपाल सरकारले उति वास्ता गरेको थिएन। नेपाली सेना र चिनियाँ सेनाले संयुक्त अभ्यास गर्ने निर्णय गरेको सैनिक प्रवक्ता ताराबहादुर कार्कीले संचार माध्यमलाई बताइसकेको अवस्थामा पनि परराष्ट्रमन्त्री प्रकाश शरण महत संयुक्त सैनिक अभ्यास नहुने कुरामा जिकिर गरिरहेका थिए। दुई देशबीचमा कुनै सैनिक अभ्यास हुने निर्णय भएको छैन र हुँदैन भनेर उनले पत्रकारहरुलाई बताउनुभन्दा पहिले नै निर्णय बाहिर आइसकेको थियो। यस्तो अवस्थामा या त परराष्ट्र मन्त्रीलाई यो निर्णय थाहा थिएन अथवा उनी अप्रत्यक्ष रुपमा संयुक्त सैनिक अभ्यासलाई सरकारको समर्थन छैन भन्ने कुरालाई पुष्टि गर्न खोज्दै थिए।
भारतले नेपाली सेनालाई शान्ति सेनामा पठाउँदा आफ्नो अधिनमा राख्ने प्रयाससँगै नेपाली विमानस्थलमा एयर मार्सल उतार्ने तयारी गरिरहेको छ। नेपालमा अधिक हस्तक्षेप गर्दै नेपाल चीन सम्बन्धलाई निस्तेज पार्न भारतले प्रयास गरिरहेका बेला नेपाल र चीनबीचमा संयुक्त सैनिक अभ्यास हुनुलाई भारतले ठूलो चुनौति ठानेको छ।
चीनले भारत, पाकिस्तान, रुस, थाइल्याण्ड, बेलायत, अमेरिका लगायत विश्वका अधिकांश मुलुकसँग संयुक्त सैनिक अभ्यास गर्दै आएको छ। रणनीतिक हिसाबले चीनको संयुक्त अभ्यासमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण रुस, भारत र पाकिस्तान मानिन्छन्। केही समय अगाडि मात्र चीनले भारतको जम्बु कस्मिरमा पनि संयुक्त सैनिक अभ्यास गरेको छ। भारत र चीनबीचमा निश्चित मतभेद भए पनि भारत चिनियाँ जनमुक्ति सेनासँग सम्बन्ध विस्तार गर्न हरसम्भव प्रयास गरिरहेको छ। नेपाल र पाकिस्तानसँग चिनियाँ जनमुक्ति सेनाले सम्बन्ध स्थापना नगरुन भन्ने भारतीय इच्छा छ। भारतको व्यापक दवावका कारण पनि नेपाली सेनाले चीनसँग संयुक्त सैनिक अभ्यास गर्नु महत्वपूर्ण हो। नेपाल र चीनबीचमा हुने संयुक्त सैनिक अभ्यासको चर्चा नेपाल र चीनमा भन्दा बढी भारतमा चर्चा भएको छ। भारतीय संचार माध्यमका अनुसार नेपाल चीन संयुक्त सैनिक अभ्यास भारतका लागि ठूलै चुनौति हो।
चिनियाँ जनमुक्ति सेनाले नेपाली सेनासँगको सम्बन्धलाई उच्च प्राथमिकतामा राखेको छ। अहिलेसम्म नेपाली सेनालाई सबैभन्दा धेरै अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग चीनले गर्दै आएको छ। चिनियाँ जनमुक्ति सेनाले नेपाली सेनालाई आपतकालीन उद्दार कार्य तथा घुम्ती स्वास्थ्य सेवाका लागि चाहिने उपकरण पनि प्रदान गरेको छ। गत वर्षको सेना दिवसका अवसरमा बेइजिङस्थित नेपाली दूताबासमा आयोजित रात्रिभोजमा चिनियाँ जनमुक्ति सेनाका पश्चिम क्षेत्र हेर्ने कमान्डर स्वयं उपस्थित भएका थिए। कुनै पनि दूताबासले आयोजना गर्ने यस प्रकारका कार्यक्रममा चिनियाँ जनमुक्ति सेनाको यति उच्च दर्जाका व्यक्ति उपस्थित हुने प्रचलन छैन। चिनियाँ जनमुक्ति सेनाको पश्चिम क्षेत्र अन्तर्गत चीनका तिब्बत, सिन्चियाङ, छिङहाइ, कान्सु, सिचुवान, युन्नान लगायतका प्रान्तहरु रहेका छन्।
सानो तर सांकेतिक रुपमा अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिएको नेपाल चीन संयुक्त सैनिक अभ्यास प्रतिकार लाई गत वर्ष भएको नेपाल चीन ब्यापार तथा पारबहन ऐतिहासिक सम्झौतापछिको महत्वपूर्ण उपलब्धि मान्न सकिन्छ।
साभारः कान्तिपुर दैनिक। 2073 माघ 28 गते （2017 फेब्रुअरी 10）शुक्रबार।
