चियाको आविष्कार पाँच हजार वर्ष अगाडि चीनमा भएको हो। संसारमा सबैभन्दा धैरै चिया चीनमा उत्पादन हुन्छ र सबैभन्दा बढी चिया पनि चीनमै खपत हुन्छ। चीनले मात्र विश्वको 35 प्रतिशत चिया उत्पादन गर्छ। चीनका चिया उत्पादन हुने विभिन्न प्रान्त मध्ये फुचियान महत्वपूर्ण मानिन्छ। चीनको दक्षिण पूर्वमा रहेको फुचियान प्रान्त चियाका लागि विश्वमै प्रख्यात छ।

चीनमा चिया प्रसोधन गर्ने थुप्रै विशाल उद्योगहरु छन्। तर अझै पनि चीनमा हातले चियापति बनाइन्छ भन्दा अनौठो लाग्छ। नेपालको इलाममा सबैभन्दा धेरै चिया उत्पादन हुन्छ। इलाममा मात्र दर्जन बढी चिया प्रशोधन गर्ने उद्योगहरु स्थापित छन्। अझै नयाँ उद्योग खुल्ने क्रम जारी रहेको छ। इलाममा चिया किसानले हाते चिया खासै बनाउँदैनन्। आफूले खा

ने सीमित मात्रामा हाते चिया बनाउने किसानले आफ्नो हरियो चिया कारखानालाई बुझाउँछन् र त्यही कारखानाबाट मङ्गोमा तयारी चिया किनेर खाने गर्छन्। चीनका चिया किसान चाहिँ आफैँ चिया प्रशोधन गर्छन् र चिया कारखानाको भन्दा कयौँ गुणा महङ्गोमा बजारमा बेच्छन्।

चीनमा पुस्तौँदेखि हाते चिया बनाउने प्रचलन कायम छ। उनीहरुले बनाएको चिया बजारमा निकै महङ्गो मूल्यमा बिक्री हुने गर्छ। विशेषगरी चिनियाँ किसानहरु रातो (कालो) चिया, हरियो चिया, ओलङ चिया र सेतो चिया हातैले बनाउने गर्छन्। यसरी बनाइएको चियाको बजार खुद्रामूल्य प्रति किलो पचास हजार रुपैयाँदेखि साढे तीन लाख रुपैयाँसम्म पर्छ।

फुचियान प्रान्तको वुयि पर्वतमा मात्र पाइने चट्टाने चियालाई 'रक टी' भनिन्छ। ओलङ चियाकै एउटा प्रकारका रुपमा रहेको रक टीलाई चिनियाँ भाषामा 'ताहोङफावो' भनिन्छ। फुचियान प्रान्तको उत्तरी क्षेत्रको वुयिपर्वतको अत्यन्त जोखिमपूर्ण चट्टानका खोँचहरुमा चियाका बुट्टाहरु छन्। त्यहाँ उष्ण प्रदेशमा जस्तै प्राय पानी परिरहन्छ तर गर्मी चाहिँ हुँदैन। अष्ठ्यारा चट्टानमा पलाएका चियाका बुट्टालाई 365 वर्षदेखि संरक्षण गरेर राखिएको छ। त्यहाँको चिया वर्षको एकपटक मात्र टिपिन्छ। विशेष गरी अप्रिलदेखि जुन महिनामा टिपेर हातैले बनाइने यो चिया सबैभन्दा महङ्गो चियामा पर्दछ। यसको बजार खुद्रा मूल्य तीन लाख रुपैयाँसम्म पर्छ। रक टीलाई तातो पानीमा राखेर खाइन्छ। तातोपानीमा कुनै रङ नआउने तर चियाको बासना भने हर्रर आउने गर्छ। चिया पारखीहरुले परैबाट यो चियाको विशेषता थाहा पाउँछन्। रक टीलाई चियाहरुको राजा मानिन्छ। वर्षको एकपटक मात्र टिपिने र सीमित क्षेत्रमा उत्पादन हुने भएकाले यसको माग बढी छ तर आपूर्ति कम।

वुयिपर्वतका किसानहरु पुस्तौँदेखि हातैले रक टी बनाउने गर्छन्। हिजोआज हातैले चिया प्रशोधनलाई केही परिष्कृत गरिएको छ। हरिया चियाका मुनालाई ओइल्याउन र चिया माड्नका लागि आधुनिक उपकरण पनि प्रयोग गर्न थालेका छन्। तर यसरी उपकरण गरेको चियाको गुणस्तर पूर्ण रुपमा हातैले बनाएको जस्तो नहुने किसानहरु बताउँछन्।

बोटबाट टिपेर ल्याइएको चियालाई ओइल्याइएर माडिन्छ। त्यसरी माडिएको चियालाई सुकाउनका लागि सबैभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्छ। माडिएको चियालाई सुकाउँदा थोरै पनि तापक्रमको घटबढ र आगोमा प्रयोग भएको दाउराले चियाको गुणस्तर फरक पर्दछ। सुकाउनका लागि सकेसम्म घामलाई प्राथमिकता दिइन्छ। घाममा चिया सुकाउनका लागि बाँसबाट बनाइएका नाङ्गा र माद्रा सबैभन्दा उत्तम सामग्री हुन्। घाममा टिन तात्ने र टिनमा छिटै सुक्ने भए पनि उनीहरु टिनमा चिया सुकाउँदैनन्। चियाको गुणस्तर बिग्रन्छ भनेर उनीहरु सधैँ चिन्तित रहन्छन्। तर मौसमको भर नहुने र माडिएको चियालाई तुरुन्तै नसुकाएमा बिग्रने हुनाले घाममा अलिअलि सुकाइएको चियालाई किसानहरुले आगोमा सुकाउने गर्छन्।

खाल्डोमा दाउराको भुङ्ग्रोलाई खरानीले छोपिन्छ। त्यसमाथि बाँसको चोयाले बनाएको ढाकीमा राखेर माडिएको चिया सुकाइन्छ। दाउरा जुनसुकै काठको प्रयोग गर्न पाइन्न। विशेष गरी चियाको डाँठ र लिचीको दाउरा राम्रो मानिन्छ। त्यसबाहेक फलफूल दिने पोथ्रै रुखका काठ पनि प्रयोग हुन्छ। यसरी सुकाइको चियालाई समय र तापक्रम अनुसार फर्काउने गर्नुपर्छ।

फुचियान प्रान्तको चङख जिल्लास्थित चङ छिआन गाउँमा चियाका बारेमा एउटा रोचक प्रचलन छ। अप्रिल महिनामा पर्ने चिनियाँ पुर्खा दिवसका दिन जो सुकै किसानले अरु जोकोहीको चिया बारीमा गएर चिया टिप्न पाउँछ। अरु बेला भए चोरीको अभियोग लाग्ने भए पनि पुर्खा दिवसका दिन टिप्दा कुनै अभियोग लाग्दैन।

चङ छआन गाउँमा पनि नेपालमा जस्तै युवा बिहिन बनेको छ। युवाहरु अवसर र सुविधाको खोजीमा सहर र राजधानी गएकाले गाउँमा बृद्धबृद्धामात्र चिया प्रशोधनमा लागेका छन्। नयाँ पुस्ता गाउँमा नभए पनि अघिल्लो पुस्ताले पुर्ख्यौली बिँडो थामिरहेको छ। त्यहाँका चिया किसानहरुको चियासँगको साइनो कस्तो सम्म हुन्छ भने जन्मिएको तीन महिनादेखि नै बच्चालाई चिया खुवाउन थाल्छन्।

साभारः कान्तिपुर कोसेली। 2074 असार 17 (2017 जुलाई 1) शनिबार।