थिङ्कट्याङ्कलाई चिनियाँ कुटनीतिको महत्वपूर्ण खम्बा मानिन्छ। विभिन्न देशसँग सम्बन्धित चिनियाँ थिङ्कट्याङ्कले तयार बनाएको प्रतिवेदन र सुझावका आधारमा चीनको परराष्ट्रमन्त्रालयले विदेश नीति निर्धारण गर्दछ। चीनका विभिन्न विश्वविद्यालयहरुमा विभिन्न देश र क्षेत्र हेर्ने निकाय छन्। ती निकायले गहन अनुसन्धान र अध्ययनबाट प्राप्त निचोट चीन सरकार समक्ष पेश गर्दछन् र चीनले त्यही अनुसार विदेश नीति बनाउँछ।
चीनको विदेश नीति अन्य देशको भन्दा विल्कुल फरक छ। अरुको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने, सधैँ क्षेत्रीय शान्ति र स्थिरताको वकालत गर्ने, कुनै पनि देशको द्वन्द्व समाधान गर्नका लागि सैनिक बलको प्रयोग निशेध गर्दै राजनीतिक वार्तालाई निर्विकल्प अगाडि सार्ने (कोरियाली प्रायद्वीप, अफगानिस्तान, सिरिया, इरान, इजरायल-प्यालेष्टाइन, लगायतका द्वन्द्वग्रस्त मुलुकमा हिंसा रोक्नका लागि), कुनै पनि राष्ट्रले अवलम्बन गरेको राजनीतिक प्रणालीमाथि टिप्पणी नगर्ने, पंचशीलका पाँच सिद्धान्तको पालना गर्ने, संयुक्त राष्ट्रसंघको बढापत्र र निर्णयलाई पूर्ण पालना गर्ने चिनियाँ कुटनीतिका मुख्य आधार हुन्।
चिनियाँ कुटनीतिले राजनीतिक विषयलाई बेवास्ता गर्दै आर्थिक विकासलाई प्राथमिकतामा राख्छ। सुसुप्त र मन्द कुटनीति अँगालेको चीनलाई विश्वले सुतेको ड्रागन मान्ने गरेको छ। बीसौँ शताब्दीको अन्ततिर अरु राष्ट्रहरु आफ्नो स्वार्थ अनुसार विभिन्न देशमा प्रभाव फैलाइरहँदा चीन भने आर्थिक विकासमा लम्कीरहेको थियो। फलस्वरुप अहिले चीन विश्वको दोस्रो अर्थतन्त्रमा स्थापित छ र निकट भविष्यमै पहिलो अर्थतन्त्र बन्दैछ।
नेपालसँगको चिनियाँ कुटनीति यही मियोमा घुमेको थियो। चिनियाँ थिङ्क ट्याङ्कले पहिले भारतसँग सुमधुर सम्बन्ध राख्न नेपाललाई बारम्बार सुझाव दिने गरेका थिए। भारतकै कारण नेपालमा रहेको चिनियाँ लगानी असुरक्षित भएको भन्दै नेपालले भारतलाई खुशी पारेमा चिनियाँ व्यवसायीले निर्धक्क नेपालमा काम गर्न पाउने थिए भन्ने चिनियाँको बुझाइ थियो। सधैँ सफ्ट कर्नरमा बस्ने चिनियाँ बुद्धिजीवी बिस्तारै खुल्न थालेका छन्। उही चिनियाँ थिङ्कट्याङ्कहरु हिजोआज नेपालमा भारतीय हस्तक्षेपले पराकाष्टा नाघेको बताउन थालेका छन्। नेपालको विकासमा थप चिनियाँ सहयोग उपलब्ध गराएर नेपालमा सक्रिय चिनियाँ उपस्थिति नै नेपालमा भारतीय प्रभाव न्युन गर्ने उपायका रुपमा उनीहरु बताउन थालेका छन्। चिनियाँ थिङ्कट्याङ्क कसरी नेपाल नीतिमा एग्रेसिभ हुन थालेका छन् भन्ने कुराका केही उदाहरण यस प्रकार छन्।
गत मे १४ र १५ तारिख चीनले आयोजना गरेको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ 'बीआरआई' अन्तर्राष्ट्रिय शिखर सम्मेलनमा भाग लिन नेपालबाट तत्कालीन उपप्रधान तथा अर्थमन्त्री कृष्णबहादुर महराको नेतृत्वमा तत्कालीन यातायात तथा भौतिक योजना मन्त्री रमेश लेखक र तत्कालीन सूचना तथा संचारमन्त्री सुरेन्द्रबहादुर कार्की चीनमा आएका थिए। उनीहरुको सहभागितामा नेपाली दूताबासले मे १५ तारिख 'बीआरआईमा नेपाल समावेशः नेपाल चीन सम्बन्धका अवसर र चुनौति' विषयमा एउटा सेमिनारको आयोजना गरेको थियो। चीनका विभिन्न विश्वविद्यालयका दक्षिण एसिया हेर्ने विज्ञ प्राध्यापक तथा नेपाल चीन सम्बन्धका अनुभवी पूर्व कुटनीतिज्ञहरु उक्त कार्यक्रममा सहभागी थिए। सहभागी थिङ्कट्याङ्कहरु चीनको परराष्ट्र नीति बनाउने कुरामा अहिले पनि प्रत्यक्ष तथा परोक्ष रुपमा सहभागी रहँदै आएका छन्। नेपालका मन्त्रीहरुकै सहभागीमा उनीहरुले नेपालमा भारतको प्रभाव बढिरहेको उल्लेख गर्दै नेपाल दोस्रो सिक्किम बन्न सक्ने कुरामा चिन्ता व्यक्त गरे।
भारतीय राजनीति र विदेशनीतिमा विद्यावारिधी गरेका लङ सिनछुन सन् २००५ देखि चीनको सिचुवानस्थित वेष्ट नर्मल युनिभरसिटीमा कार्यरत छ। सोही विश्वविद्यालयमा स्थापित भारत अध्ययन केन्द्रका उनी निर्देशक पनि हुन्। उनले दक्षिण एसियाली मुलुकमा भारतले आफ्नो पकट राख्न हरसम्भव प्रयास गरिरहने भन्दै नेपालमा भारतले अचाहिँदो रुपमा हस्तक्षेप गरिरहेको विचार व्यक्त गरे। नेपालमा चीनको शुप्त र मन्द उपस्थिति नै भारतीय हस्तक्षेप सहज भएको भन्दै उनले नेपालको विकास र समृद्धिका लागि चीनले अझै सहयोग विस्तार गर्नुपर्ने सुझाव राखे। नेपाललाई सहयोग गर्न चीन हिच्किचाउन नहुने भन्दै डा लङले भने 'हामीले सिक्कमको इतिहासबाट सिक्नुपर्छ। सिक्किम एउटा स्वतन्त्र राष्ट्र थियो। सिक्किम काण्ड फेरि दोहोरियोस् भन्ने चीन चाहँदैन।'
बीआरआईमा हस्ताक्षर गर्न नेपालले अलमल गरिरहेको र भारतकै कारणले हस्ताक्षर गर्न ढिलो भएको कुरा त्यस अगाडि नै प्रकाशमा आइसकेको थियो। लामो प्रतीक्षापछि बीआरआईमा हस्ताक्षर गरेको अवस्थामा चिनियाँ थिङ्कट्याङ्कले नेपालका मन्त्रीहरुकै अगाडि भारतले नेपाललाई दोस्रो सिक्कम बनाउन खोजेको विचार व्यक्त गर्नु चानचुने कुरा थिएन।
गत यही अगष्ट १ तारिख नेपाली दूताबासले नेपाल चीन कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको ६२ औँ वार्षिकोत्सवका अवसरमा उही प्रकृतिको कार्यक्रम आयोजना गर्यो। ट्रान्स हिमालय क्षेत्रको शान्ति र समृद्धिका लागि नेपाल चीन सम्बन्ध विषयमा आयोजना गरिएको सेमिनारमा चिनियाँ समसामयिक अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध अध्ययन संस्था सीआईसीआईआरका एसिया तथा ओसियानिक विभागका निर्देशक प्रोफेसर हु सिसेङ विशेष कार्यपत्र प्रस्तुत गरे। सीआईसीआईआर चिनियाँ राज्य परिषद मातहतको संस्था हो जसले चीनको परराष्ट्र नीति बनाउन सहयोग गर्दछ। प्रोफेसर हु नेपाल र दक्षिण एसिया सम्बन्धमा प्रख्यात व्यक्ति हुन्।
उनले आफ्नो प्रस्तुतिमा क्षेत्रीय शान्ति र समृद्धिमा नेपाल चीन सम्बन्धमा देखिएका केही अवरोधहरु पनि औँल्याएका थिए। प्रोफेसर हुका अनुसार नेपालको राजनीतिक अस्थिरता विशेष गरी माओवादीले चलाएको जनयुद्धसँगै राजतन्त्र र अन्य पार्टीहरुबीचको द्वन्द्व एउटा कारक तत्व थियो। उनले यसलाई विगतको भनेर अर्थाए पनि नेपालको मुख्य समस्या राजनीतिक अस्थिरता नै हो भन्ने कुरालाई चीनले बारम्बार भन्दै आएको छ। त्यसैगरी तिब्बत सम्बन्धी विषयमा चीन नेपालमा भौतिक तथा प्राविधिक रुपमा सक्रिय नहुनु भन्दै यसले पनि क्षेत्रीय शान्ति र समृद्धिमा अवरोध ल्याएको प्रोफेसर हुले औँल्याए।
यी दुई विषयलाई प्रोफेसर हुले विगतका समस्या भनेर वर्तमानमा धेरै हदसम्म सुधार भएको संकेत गरे। उनले औँल्याएको तेस्रो समस्या भारतसँग सम्बन्धित थियो। विशेष गरी दक्षिण एसियामा भारतले निर्वाह गरिरहेको नकारात्मक भूमिका नै ट्रान्स हिमालय क्षेत्रको शान्ति र समृद्धिका लागि ठूलो चुनौति रहेको उनले उल्लेख गरे। भारतको यो मानसिकता वर्तमानमा निकै बढेको र भविष्यमा अझै बढ्ने संभावना रहेको उनले अनुमान गरेका छन्। भारतले नेपाललाई बफरजोनका रुपमा लिएको र मनरो डक्ट्राइन सिद्धान्तमा भारत लागेको उनले उल्लेख गरे।
तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले चीनसँग हस्ताक्षर गरेको सम्झौतालाई ओलीपछिका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले कार्यान्वयन गर्ने कुरा भाषणमा भन्दै हिँडेँ। नेपाल भ्रमणमा गएका विभिन्न चिनियाँ नेता र बुद्धिजीवीसँगको भेटमा पनि उनले ती कुरा दोहोर्याइरहे। तर उनको दस महिने कार्यकालमा ती सम्झौता कार्यान्वयनमा उपलब्धि सून्य भयो। दाहालको कार्यकालमा बल्लतल्ल बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ बीआरआईमा नेपालले हस्ताक्षर त गर्यो तर त्यसपछि तुरुन्तै सरकार परिवर्तन भइहाल्यो। त्यसपछि प्रधानमन्त्रीमा निर्वाचित शेरबहादुर देउवाले पनि पूर्ववर्ती सरकारले चीनसँग गरेका सम्झौताहरुको कार्यान्वयन गर्ने भनिरहँदा चिनियाँ थिङ्कट्याङ्कले भने नेपाली नेताको ओठेभक्ति भनेर व्यङ्ग गरेका छन्। दूताबासले आयोजना गरेको सोही कार्यक्रममा प्रोफेसेर हुपछि हबेइ विश्वविद्यालयमा स्थापित नेपाल अध्ययन केन्द्रका निर्देशक चाङ सुपिनले 'बीआरआई फ्रेमवर्कभित्र चीन नेपाल सहयोग प्रवर्द्धन' शीर्षकको प्रस्तुति गरेका थिए। उनले नेपाली नेताहरु बोलीमा मात्र ठिक्क पार्ने तर व्यवहारमा केही नगर्ने भन्दै नेपाली नेताहरुको ओठेभक्तिको कडा व्यङ्ग गरेका थिए।
चिनियाँ थिङ्कट्याङ्कका यी भनाइ व्यक्तिगत भेटघाटमा सुटुक्क भनिएका होइनन्। नेपालको कुटनीतिक नियोगले आयोजना गरेको सार्वजनिक समारोहमा औपचारिक रुपमा आफ्ना धारणा व्यक्त गरेका हुन्। चिनियाँ थिङ्कट्याङ्कका यी भनाइले नेपालमा भारतीय हस्तक्षेपले हद नाघेको पुष्टि गर्छ।
साभारः कान्तिपुर दैनिक। २०७४ साउन ३१ गते ( २०१७ अगष्ट १५) मंगलबार।