पूर्वी चितवनमा जन्मिएका जनकराज खतिवटालाई भ्यागुताको कर्कस आवाज पटक्कै मन पर्दैनथियो। चितवन जिल्ला यसै पनि सिमसारका लागि प्रख्यात छ। सिमसार क्षेत्रमा भ्यागुताहरु प्रसस्त पाइन्छन्। हरेक साँझ भ्यागुताको ट्वार्रट्वार्र आवाज सुन्दा उनलाई झिँझो लाग्थ्यो। भ्यागुताको माहोलमा बाल्यकाल बिताएका उनी अहिले भ्यागुताका वैज्ञानिक बनेका छन्। चीनको ख्यातिप्राप्त विश्वविद्यालयबाट भ्यागुतामा पिएचडी गरेका खतिवडा चीनमा अध्ययनरत हजारौँ विदेशी विद्यार्थीमध्ये उत्कृष्ट पाँचमा पर्ने पहिलो नेपाली विद्यार्थी हुन्।
चीनको सिचुवान प्रान्तको छन्दू इन्स्टिच्युट अफ बायोलोजीबाट जीवविज्ञानमा दुई महिना अगाडि मात्र पीएचडी सकेका जनकराज खतिवडाले भ्यागुताका दुईवटा नयाँ प्रजातिहरु पनि पत्ता लगाएका छन्। उनले झापाको जामुनखाडीमा मान्छेको हातको बुढी औँला जत्रो सानो भ्यागुता पत्ता लगाएका छन्। उनले पत्ता लगाएको भ्यागुताको वैज्ञानिक नाम माइक्रोहाइला तराइन्सिस हो। उनले इलामको माइपोखरीमा छेपारोजस्तै देखिन ठकठके स्थानीय नाम रहेको नयाँ प्रजातिको भ्यागुता पत्ता लगाएका छन्। यसको वैज्ञानिक नाम ट्य्लोटोट्रिटोन हिमालयनुस रहेको छ। नेपालमा ५२ प्रजातिका भ्यागुता रहेकोमा उनले नयाँ दुई प्रजातिको पत्ता लगाएपछि ५४ प्रजातिका भ्यागुता रहेको प्रमाणित भएको छ। चीनमा लगभग २७० प्रजातिका भ्यागुता पाइन्छन्। नेपालको क्षेत्रफलको तुलनामा चीनमा पाइने भ्यागुताको प्रजाति कम भएको खतिवडाको ठहर छ।
खतिवडाले विशेषगरी भ्यागुताको डिएनए,भाले भ्यागुताले कराउँदा निकाल्ने आवाज र शारीरिक बनोटको अनुसन्धान गरेर नयाँ प्रजाति पत्ता लगाएको बताए। उत्कृष्ट खोज अनुसन्धान गरेको भन्दै सन् २०१७ का लागि उत्कृष्ट अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीका रुपमा उनलाई युनिभरसिटी अफ चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसले पुरस्कृत गरेको छ।
त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट जीव विज्ञानमा स्नातकोत्तर गर्ने क्रममा उनले नेपालमा हिमचितुवाको अनुसन्धान गरेका थिए। त्यतिन्जेल उनलाई भ्यागुताप्रति खासै रुचि थिएन। उनी हिमचितुवाको अनुसन्धान गर्न जाँदा उनका गुरु करणबहादुर शाहले भ्यागुताको अध्ययन गरेको देखेर उनमा रुचि जाग्यो। नेपालबाट जीवविज्ञानमा स्नातकोत्तर गरी उनी नर्वे गए भ्यागुताको विषयमा फेरि अर्को स्नातकोत्तर गरे। नर्वेबाट नेपाल फर्किएपछि सन् २०१३ मा उनी पिएचडी गर्नका लागि चीनमा आए।
उनले भ्यागुताको अध्ययनबाट जलवायु परिवर्तनको जीवजन्तुमा असरदेखि नेपाली समाज र संस्कृतिसँग भ्यागुताको सम्बन्धमा पनि रोचक कुराहरु फेला पारेका छन्। भ्यागुताले छालाले शास फेर्ने भएकाले जलवायु परिवर्तनले पहिले असर भ्यागुतामा पर्छ। वातावरण प्रदूषणका कारण पनि भ्यागुता घट्दै गएको उनको अनुसन्धानले देखाएको छ। काठमाडौँ उपत्यकामा बागमति नदीको आसपासमा कुनै पनि भ्यागुता नपाइने त्यहाँको प्रदूषण रहेको उनी बताउँछन्। बालीनालीमा प्रयोग गरिने किटनासक रासायनिक पदार्थ र वातावरण प्रदूषणले भ्यागुताहरु घट्दै गएका छन्।
नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा भ्यागुताको अध्ययन अनुसन्धान गरेका खतिवडाले त्यहाँको समाज र संस्कृतिसँग भ्यागुताको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको थाहा पाए। विशेष गरी राई जातिसँग भ्यागुताको सांस्कृतिक सम्बन्ध जोडिएको हुन्छ। राई जातिले भ्यागुतामध्ये एक प्रजाति पाहालाई मारेर खाने गर्छन्। औषधिका रुपमा सुकाएर राख्ने पनि चलन छ। यसर्थ पाहा लोप हुँदै गएको छ। नेपालका पूर्वी क्षेत्रका मानव बसोबासको पाँचदेखि दस किलोमिटर आसपासका खोलाखोल्सामा पाहा पाउन छोडेको छ। नेपालका जनजातिहरुले प्रकृतिको र जीवजन्तुको पूजा गर्छन्। कतैकतै पानी पार्नका लागि भ्यागुताको बिहे गराउने चलन पनि छ। यी सबै चलनसँग बैज्ञानिक सम्बन्ध रहेको खतिवडाको ठहर छ। भ्यागुतो पानी परिरहने र ओसिलो सिमसार क्षेत्रमा बस्न रुचाउँछ। भ्यागुताले साँझमा करायो भने पानी पर्छ भन्ने भनाइ छ। भ्यागुतो कराउनुको कारण पानी पार्न नभई भ्यागुताले सहबास गर्नका लागि हो भन्ने कुरा थाहा पाउँदा उनलाई पनि रमाइलो लागेको बताउँछन्। भाले भ्यागुतो मात्र कराउँछ किनभने पोथी भ्यागुताको आवाजग्रन्थी नै हुँदैन। भाले भ्यागुताले पोथीलाई आकर्षित गर्नका लागि कराउँछ र पोथी छेउमा आएपछि सहबास गर्छ। भ्यागुताले पनि मान्छेले जस्तै रोमान्टिक सिजन चाहने हुनाले सहबास गर्नका लागि पानी पर्ने मौसम खोजेको हुन सक्छ। फलतः हाम्रो बुझाइ भ्यागुतो कराएपछि पानी पर्छ भन्ने रहेको हो।
खतिवडाभन्दा अगाडि नेपालमा भ्यागुताको गहन अध्ययन गर्ने प्राध्यापक करणबहादुर शाह र प्राध्यापक कालुराम राई दुईजना मात्र विज्ञ थिए। तिनै अग्रजले बनाएको गोरेटोमा उनी हिँड्न थालेका छन्। चितवनको भ्यागुताको ट्वार्र ट्वार्र आवाजबाट झर्को मान्ने जनक खतिवडा अहिले भने त्यही आवाजको अर्थ केलाउने भइसकेका छन्। भ्यागुता कराइसक्दा उनी टर्च बालेर त्यसको अनुसन्धान गर्न निस्कन्छन्। भन्छन् 'अब त भ्यागुताको अध्ययन गर्नु नै मेरो प्यासन भयो।'
साभारः कान्तिपुर कोसेली। २०७४ पुष १ गते (१६ डिसेम्बर २०१७) शनिबार।