उपेन्द्र बराल सन् २०१२ मा पिएचडी गर्न चीनमा आए। बेइजिङस्थित चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेस (क्यास) बाट उनले सन् २०१५ मा 'चुरे र यसको उत्पत्ति' विषयमा पिएचडी गरे। उनको अनुसन्धानको क्षेत्र नेपालको चुरे क्षेत्र थियो। अहिले उनी क्यासकै प्रेसिडेन्ट इन्टरनेसनल फेलोसिप इनिसिएटिभ (पिफी) अन्तर्गत पोष्टडक गर्दैछन्। उनको पोष्टडकको विषय पूर्वी हिमालय भूभागमा इन्डियन र एसियन प्लेटको समिश्रण रहेको छ। क्यास र भारतको आसामस्थित डिब्रुगढ विश्वविद्यालयको सहकार्यमा चुरो क्षेत्रमा अनुसन्धान गरिरहेका छन्। उनले विश्वका प्रख्यात वैज्ञानिक जर्नलहरुमा आफ्नो अनुसन्धानका १० भन्दा बढी लेखहरु प्रकाशित गरिसकेका छन्। विश्वका विभिन्न मुलुकको भ्रमण गरेर विभिन्न कार्यपत्रहरु प्रस्तुत गरिसकेका छन्। आगामी असारमा पोष्टडक सक्ने युवा वैज्ञानिक बराल नेपालमै केही

गर्ने सोचमा छन्। उनको क्षमता र ज्ञान अनुसारको काम विश्वविद्यालय र नास्टले अवसर दिनुपर्ने धारणा राख्छन्। बराल भन्छन् 'मैले पढेको देशकै लागि हो, केही अवसर पाएमा देशका लागि योगदान गर्ने विचारमा छु।' उपेन्द्र बरालजस्तै दर्जनौ नेपालीहरु चिनियाँ विश्वविद्यालयमा पोष्टडक गर्दैछन्। पछिल्लो समय नेपाली वैज्ञानिक उत्पादन गर्ने राष्ट्रका रुपमा चीन चिनिन थालेको छ। पहिले पहिले पिएचडी गर्नका लागि युरोप र अमेरिका ताक्ने नेपालीहरु अब चीनतिर आँखा गाड्न थालेका छन्। पश्चिमा मुलुकबाट पिएचडी गरेकाहरु पनि

पोष्टडकका लागि चीन रुचाउन थालेका छन्। यसो हुनुको कारण चीनले पोष्टडक गर्ने विदेशी वैज्ञानिकका लागि आकर्षक फेलोसिप एउटा कारण हो भने टिबेटन प्लेटोको क्षेत्रमा हुने खोज अनुसन्धानमा चीनले व्यापक लगानी गरिहेको छ। टिबेटन प्लेटोको संरचनाभित्र नेपालको हिमाली क्षेत्र पनि पर्ने र यो क्षेत्रको भूबनोट, जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधता, भूसंरक्षण, वातावरण लगायतका कयौँ विषयमा नेपालीको अध्ययन अनुसन्धान प्रभावकारी र सहज हुने गर्छ।

चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेस (क्यास) ले प्रेसिडेन्ट इन्टरनेसनल फेलोसिप इनिसिएटिभ (पिफी) अन्तर्गत विभिन्न तीन श्रेणीका विदेशी विशेषज्ञहरुलाई अनुसन्धानमा लिने गरेको आफ्नो वेभसाइटमा उल्लेख गरेको छ। सबैभन्दा उच्च श्रेणीमा विशिष्ट विद्वतवर्गलाई राखेको छ। यसको लागि अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा ख्यातिप्राप्त हुनुपर्नेछ। यस्ता व्यक्तिले पोष्टडक गरिरहेकाहरुलाई अनुसन्धानमा लगाउने तथा क्यासका शाखामा गएर

लेक्चर दिनुपर्छ। यो तहका व्यक्तिलाई हप्ताको ५० हजार चिनियाँ युआन (लगभग ८ लाख रुपैयाँ) दिने गर्दछ। विशिष्ट व्यक्तिलाई क्यासले एकदेखि ३ महिनाका लागि लिने गर्दछ। दोस्रो उच्च श्रेणीमा भिजिटिङ फेलो अर्थात् अतिथि विद्वत भनिएको छ। यस तहका लागि सम्बन्धित विषयमा प्रख्यात विश्वविद्यालयमा प्रोफेसर भइसकेको व्यक्तिलाई मासिक ४० हजार युआन (६ लाख रुपैयाँ) सहप्राध्यापकका लागि ३० हजार युआन (साढे चार लाख रुपैयाँ) र उपप्राध्यापकका लागि २० हजार युआन (तीन लाख रुपैयाँ) दिएर २ देखि ९ महिनाका लागि आवद्ध गराउँछ। तेस्रो उच्च श्रेणीमा पोष्टडक पर्दछन्। यसका लागि ख्यातिप्राप्त विश्वविद्यालयबाट विज्ञान विषयमा पिएचडी गरेको अथवा प्राविधिक वैज्ञानिक भएको ४० वर्षभन्दा कम उमेरको व्यक्ति हुनुपर्नेछ। यसका लागि वार्षिक २ लाख ५० हजार युआन (लगभग ४० लाख रुपैयाँ) दिएर बढीमा दुई वर्षका लागि आवद्ध गराउँछ।

उल्लिखित अवसर क्यासको पिफी फेलोसिपको पोष्टडक हो। यस बाहेक चीनका अन्य विश्वविद्यालय र सम्बन्धित विषयका प्रोफेसरले पनि पोष्टडक गराउँछन्। पोष्टडकमा काम लगाउँदा विश्वविद्यालयलाई पनि फाइदा हुने गर्छ। थोरै पारिश्रमिकमा उच्च गुणस्तरको व्यक्तिलाई विश्वविद्यालयले खोज तथा अनुसन्धानको काममा लगाउने गर्छ। ती व्यक्तिहरुले गरेको अनुसन्धानबाट प्राप्त आविष्कार विश्वविद्यालयको सम्पत्ति हो। विश्वका प्रख्यात विश्वविद्यालयहरु बीचमा विभिन्न देश र क्षेत्रबाट खोज अनुसन्धानकर्ता वैज्ञानिक भर्ना गर्ने प्रतिस्पर्धा नै चल्ने गर्छ।

क्यास चीनमा प्रख्यात प्राविधिक र बैज्ञानिक उत्पादन गर्ने नामुद संस्था हो। यसमा प्रोफेसर हुनका लागि विश्वका ख्यातिप्राप्त व्यक्तिहरुले आवेदन दिने गर्दछन्। यस्तो महत्वपूर्ण प्राज्ञिक थलोमा दर्जनौ नेपाली विद्यार्थीले खोज र अनुसन्धान गर्दै वैज्ञानिक बन्न पाउनु नेपालका लागि गौरवको विषय हो।

क्यासमा सबैभन्दा पहिले पोष्टडक नेपाली वैज्ञानिक डा बिनोद दवाडीले (वनस्पतिशास्त्र) गरेका हुन्। उनले सन् २०१४ देखि २०१६ सम्म पोष्टडक गरेका थिए। अहिले उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा कार्यरत छन्। त्यसपछि डा मदन सिग्देल (जलवायुशास्त्र) र डा डिल्लीराम थापा (भूमौसमशास्त्र)ले पनि क्यासबाट पोष्टडक गरिसकेका छन्। सिग्देल त्रिविका उपप्रध्यापक हुन्। डा लेखेन्द्र त्रिपाठी (वातावरणशास्त्र) ले यही माघमा पोष्टडक सक्दैछन् भने डा उपेन्द्र बराल (भूगर्भशास्त्र)ले पनि आगामी असारमा पोष्टडक सक्दैछन्। डा दीपा अधिकारी, डा अजयकुमार झा र डा गजेन्द्र शर्माले पनि चीनको हैलुङचाङ प्रान्तको हार्पिनबाट पोष्टडक गरिसकेका छन्।

यसैगरी डा भागवत रिमाल(भूगोलशास्त्र), डा ज्योति भण्डारी (भूगोलशास्त्र), डा प्रकृति शर्मा (शुक्ष्मशास्त्र), डा जनक खतिवडा(जीवशास्त्र), डा भूपति न्यौपाने (भूगर्भशास्त्र), डा दिपेश रुपाखेती (वातावरणशास्त्र), डा सालिकराम सिग्देल (वनस्पतिशास्त्र), डा बसन्त पौडेल (भूगोलशास्त्र) र डा बाबुराम तिवारी (अन्तरिक्षशास्त्र) मा पोष्टडक गर्दैछन्। मदन सिग्देलले जापानबाट，रिमालले पोल्याण्डबाट र तिवारीले ब्राजिलबाट पिएचडी गरेका हुन् भने बाँकी सबैले चीनको क्यासबाटै पिएचडी गरेका हुन्। क्यास बाहेक पेकिङ विश्वविद्यालयबाट डा नवल श्रेष्ठले पोष्टडक गर्दैछन्।

चीनको पश्चिममा पर्ने कान्सु प्रान्तको लान्चौमा यही जनवरीदेखि शुक्ष्मशास्त्रमा पोष्टडक सुरु गरेकी प्रकृति शर्मा आफूले पढेको विषयको खोज अनुसन्धान गर्ने प्रयोगशाला नेपालमा भरखरै स्थापना सुरु भएको बताउँछिन्। केही प्रयोगशाला निजी क्षेत्रबाट सुरु भए पनि नास्ट र विश्वविद्यालयमा उनका विषयले वृहत रुपमा प्रवेश पाएका छैनन्। पिएचडी सकेर तुरुन्तै नेपाल फर्कनुभन्दा चीनमै पोष्टडक गर्दा आफ्नो क्षमतावृद्धि पनि हुने र बेरोजगार पनि बस्नु नपर्ने उनको भनाइ छ।

क्यासको पिफी अन्तर्गत भूगोलशास्त्रको रिमोट सेन्सरमा अनुसन्धान गरिरहेका डा भागवत रिमाल आफ्नो विषयको नेपालमा प्रशस्त उपयोग भइरहेको र आफूले थप ज्ञानका लागि चीनमा आएर अनुसन्धान गरिरहेको बताउँछन्।

लान्चौमै पोष्टडक सकेका लेखेन्द्र त्रिपाठी त्यहीँको विश्वविद्यालयमा उपप्राध्यापक पदमा वढोत्तरी भएका छन्। नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान नास्टले विदेशमा विशेषज्ञ ज्ञान हासिल गरेका वैज्ञानिकलाई नेपाल फर्काउने अभियान 'फर्क वैज्ञानिक' सुरु गरेको छ। सोही अभियान अन्तर्गत खुलेको वैज्ञानिक पदमा त्रिपाठीले पनि आवेदन दिएका थिए। उनलाई नास्टले प्रारम्भिक छनोट पनि गरेको थियो। चिनियाँ विश्वविद्यालयले उपप्राध्यापकमा उनलाई लिएपछि उनी नेपाल फर्कन चाहेनन्। त्रिपाठी भन्छन् 'नेपाल बस्दा परिवार चीनतिर हुने हुनाले परिवारसँगै बस्ने इच्छामा विश्वविद्यालयले अवसर दिएपछि कमसेकम दुई वर्ष यतै बस्ने निर्णय गरेँ।' प्रकृति शर्मा र लेखेन्द्र त्रिपाठी दम्पति हुन्।

साभारः कान्तिपुर कोसेली २०७४ माघ १३ (२०१८ जनवरी २७) शनिबार।