भूकम्पबाट बन्द रहेको तातोपानी नाका चार वर्षपछि खुलेको छ। केही मालबाहक सवारी साधन वारपार गर्न थालेपनि सर्वसाधारणका लागि तातोपानीमा गुल्जार आउन अझै केही समय लाग्नेछ। नेपाल र चीनबीचको मैत्री सम्बन्धमा तातोपानी नाका एउटा महत्वपर्ण घुम्ती हो। बार्‍हबीसेदेखि तातोपानी खासासम्मका लाखौँ व्यक्तिका लागि तातोपानी नाका जीवनरेखा हो।

चीनले अगाडि सारेको बीआरआई अवधारणाको केन्द्रबिन्दु नै कनेक्टिभिटी हो। सडकमार्ग, रेलमार्ग, हवाइ मार्ग, जलमार्ग, संचार सम्पर्क, सांस्कृतिक सम्पर्क, व्यापार, पाइपलाइन, जनस्तरको आदानप्रदान आदि कुरालाई प्राथमिकतामा राखेको चीनले तातोपानी नाका खोल्न चार वर्ष लगायो। यसका मूलतः दुईवटा कारण थिए। पहिलो तातोपानी खासाको भौगोलिक संरचना र दोस्रो चीनको सुरक्षा संवेदनशीलता।

भूकम्पपछि खासा क्षेत्रमा देखिएका धाँजा र भविष्यमा हुनसक्ने प्राकृतिक प्रकोपलाई ध्यान दिँदै त्यहाँ बसोबास गर्ने सबै चिनियाँ नागरिकलाई चीनले सुरक्षित स्थानमा सारिसकेको छ। आफ्ना नागरिकलाई अन्यन्त्र सारिसकेको र केरुङ नाका खोलिसकेको अवस्थामा तातोपानी नाका खोल्ने कार्यमा चीन कम गम्भीर बनेको हुनसक्छ।

खासाको भौगोलिक जटिलताभन्दा चीनले आफ्नो सुरक्षा संवेदनशीलतालाई बढी गम्भीर रुपमा लिएको छ। चीनको सुरक्षा संवेदनशीलताको कुरालाई नेपालले राम्ररी बुझेर आइन्दा चीनको सार्वभौमिकतामा आँच पुग्ने काम दोहोरिन नदिनका लागि नेपाल गम्भीर हुनैपर्छ।

गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री रहेको बेला उनका निजी सचिव बीरेन्द्र दाहालले तत्कालीन भारतीय रक्षामन्त्री जर्ज फर्नान्डिज (चार महिना अगाडि निदन)लाई अनधिकृत रुपमा तातोपानी नाकाबाट चीनको भूभागमा छिराए। सन् १९५६ मा नेपाल र चीनबीच भएको सम्झौतामा सीमा क्षेत्रको जिल्लामा बसोबास गर्ने नागरिकलाई एकअर्काको भूगोलको निश्चित दुरीसम्म आउजाउ गर्ने सुबिधाको दुरुपयोग गर्दै चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतको शान्ति सुरक्षाका खलल पार्ने उद्देश्यले जासुसी कार्य गरियो। खासाबाट अनधिकृत रुपमा तिब्बत छिरेका फर्नान्डिजले काठमाडौँ फर्किएर पत्रकार सम्मेलन गरेरै यसको खुलासा गरे। चीनले तत्काल नेपाल सरकारलाई आपत्ति प्रकट गरेको थियो।

२०५६ पुस १६ गते सत्रौँ कर्मापा लामा तिब्बतबाट भागेर मुस्ताङ पुगेका थिए। नेपाल सरकारका उच्च व्यक्तिहरुको संलग्नतामा उनलाई मुस्ताङबाट मनाङ लगेर त्यहाँबाट हेलिकप्टरमा नगरकोट पुर्‍याइयो। नगरकोटबाट जिपमा चढेर कर्मापा रक्सौल हुँदै भातर प्रवेश गरेका थिए। त्यो समयमा नेपालमा कृष्णप्रसाद भट्टराई प्रधानमन्त्री थिए। भूकम्पपछि खासा क्षेत्रमा उद्दारका लागि गएको चिनियाँ सशस्त्र प्रहरीको टोलीले प्राय तिब्बतीको घरमा पृथकतावादी संखास्पद सामग्रीहरु फेला पार्‍यो। त्यस प्रकारका सामग्रीमा नेपालपट्टिको तातोपानी क्षेत्रका मानिसहरुको संलग्नता पनि प्रचुर रहेको पुष्टि भयो।

नेपालका विभिन्न राजनीतिक दलका नेताहरुले एक चीनको नीति विरुद्ध कार्यमा संलग्न हुने गरेको कुरा समय समयमा बाहिर आउने गरेको छ। उच्च तहका नेता नै दलाई लामाका प्रतिनिधिसँग भेट गर्ने र नेपालको भूमि चीन विरुद्ध कार्यमा प्रयोग गर्ने वातावरण मिलाउने काम गर्दै आएका छन्। नेपालका गैर सरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय एजेन्सीहरुले कहिले मानवअधिकारको नाममा त कहिले शरणार्थीको नाममा तिब्बती पृथकतावादीहरुलाई उचाल्ने काम गर्दै आएका छन्। नेपाली प्रहरी प्रशासनको चीन विरोधी गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्ने काम पनि आँखामा छारो हाल्ने खालको मात्र हुने गरेको छ। तसर्थ चीनले बेलाबेलामा नेपालसँग असन्तुष्टि व्यक्त गर्दै आएको छ।

चीनको स्वायत्त प्रदेश तिब्बतको स्थिरता, विकास, शान्ति, समृद्धि र सार्वभौमिकतामाथि आँच आउन सक्ने क्रियाकलापमाथि नेपाल सरकारले कडा नियन्त्रण गर्नैपर्छ। आतङ्कवाद, पृथकतावाद र अतिवादका विरुद्धमा विश्वव्यापी उठिरहेको आवाज र ऐक्यवद्धतामा नेपालले सहभागी हुनु भनेको चीनले अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा उठाएका मुद्दारमा हातेमालो गर्नु हो। चीनले नेपालको शान्ति, स्थिरता, विकास र समृद्धिमा सहयोग गर्ने प्रतिवद्धता व्यक्त गर्दै आएको छ। यस कार्यमा चीनले भारतसँग पनि सहकार्य गर्ने बताइसकेको छ। तर भारत भने एकपछि अर्को गर्दै नेपाललाई चीनसँग सहकार्य नगर्न दबाब दिँदै आएको छ। यस प्रकारका भारतीय क्रियाकलापमा कुत्सित स्वार्थ र नेपालको हित विरुद्ध रहेको कुरा खुला आकाशजस्तै छ्याङ्ग छ। केही समय अगाडि भारतीय सत्तारुढ दल भारतीय जनता पार्टीका नेता भगतसिंह कोसियारीले त्यस्तै विचार व्यक्त गरेका छन्। तातोपानी नाका खोल्ने तयारी भइरहँदा कोसियारीको घृणित विचार बाहिर आएको हो। उनको यो विचारले ६० वर्ष पहिलेको इतिहासलाई सम्झना गराएको छ।

नेपालका तत्कालीन राजा महेन्द्रले सन् १९६१ सेप्टेम्बर २८ देखि अक्टोबर १५ सम्म चीनको भ्रमण गरेका थिए। जनगणतन्त्र चीन स्थापनाको १२ औँ वार्षिकोत्सवमा भाग लिन राजा महेन्द्र चीन आएका थिए। सो भ्रमणका क्रममा उनले तत्कालीन चिनियाँ राष्ट्रपति ल्यू स्यावोचीसँग कोदारी राजमार्ग बनाउनका लागि सम्झौता गरे। काठमाडौँदेखि तातोपानी खासासम्मको ११५ किलोमिटर सडकलाई पछि नेपालका राष्ट्रिय विभूति अरनिकोको नामबाट नामाङ्कन गरियो। अरनिको तेर्‍हौँ शताब्दीमा नेपालबाट चीन आएका प्रख्यात कलाकार हुन्। उनी नेपाल र चीनबीचका सांस्कृतिक दूत भएकाले उनै नामबाट सडकको नामकरण गरिएको थियो। सम्पूर्ण रुपमा चिनियाँ सहयोगमा निर्मित यो राजमार्ग चीनको ३१८ नम्बरको राजमार्गसँग जोडिन्छ। ३१८ राजमार्ग खासादेखि शाङहाई जोड्ने राजमार्ग हो। यही राजमार्गको ल्हासादेखि खासासम्मको ८०६ किलोमिटर लामो भागलाई मैत्री राजमार्ग भनिन्छ। नेपालसँग जोड्ने हुनाले यसलाई मैत्री राजमार्ग भनिएको हो।

चीन र नेपालबीचमा सम्झौता भएको पाँचवर्षमै अरनिको राजमार्ग तयार भएर सन् १९६६ देखि संचालनमा आयो। नेपाल र चीनलाई आधुनिक सुविधासम्पन्न सडकका रुपमा जोड्ने काम अरनिको राजमार्गले गर्‍यो। अरनिको राजमार्गकै कारण तातोपानी नाका स्थापित भएको हो जहाँबाट चीनले नेपाल हुँदै दक्षिण एसियामा व्यापार गर्दछ। तातोपानी नाका खोल्नुभन्दा अगाडि चीनको तिब्बतको व्यापार नाथुला नाकाबाट हुने गर्दथ्यो। नाथुला सिक्किम र भुटानको सीमामा पर्दछ। सिक्किमको विदेश नीतिमा भारतीय नियन्त्रण हुने भएकाले सिक्किम भारतमा बिलय हुनुभन्दा अगाडिदेखि नै नाथुला नाकामा भारतीय सेना तैनाथ थिए। सन् १९६२ मा चीन र भातरबीचमा सीमा युद्ध भयो। यही युद्धका कारण नाथुला नाका बन्द भयो। ल्हासामा भएको भारतीय महावाणिज्य दूतबास पनि बन्द भयो। नाथुला नाका बन्द भएको तीन वर्षमै त्यहाँबाट भइरहेको व्यापार सर्लक्क तातोपानी नाकामा सर्‍यो।

तातोपानी नाका खोल्दा नेपालमाथि भारतले हदैसम्मको दवाव दिएको थियो। नेहरु डक्ट्रिनबाट निर्देशित भारतको परराष्ट्र नीतिले नेपालमाथि गिद्दे दृष्टि राखेको थियो। सार्वभौम मुलुकका रुपमा नेपालले अर्को छिमेकी मुलुकसँग सुमधुर सम्बन्ध विस्तार गरेको कुरा भारतलाई पटक्कै मन परेको थिएन। चीन र भातरबीचको सुचारु रहेको नाथुला नाका बन्द भएको र सीमा युद्ध भएको तोडमा भारत तातोपानी नाका खुलेको पटक्कै चाहँदैन थियो। त्यही समयमा रुसले चीनमाथि नाकाबन्दी लगाएको थियो। रुस र भारतबीचमा राम्रो सम्बन्ध भएको समयमा भारतले नेपालमाथि दिएको दवावमा रुसको पनि परोक्ष संलग्नता थियो। तमाम दबाबका बावजुद महेन्द्रले चीनसँगको सहयोगलाई अगाडि बढाए र फलस्वरुप अरनिको राजमार्ग बन्यो र तातोपानी नाका खुल्यो। एक हिसाबले हेर्ने हो भने त्यतिबेला अरनिको राजमार्ग बन्नु केरुङबाट काठमाडौँ रेलवे जोडिनु जत्तिकै थियो। चीनलाई दक्षिण एसिया प्रवेश गराउने र भारतमाथिको निर्भरलाई नेपालले कम गराउने साझा बिन्दु थियो तातोपानी नाका। तसर्थ तातोपानी नाका एउटा नाका मात्र नभएर रणनीतिक महत्वको स्थान र नेपालचीन सम्बन्धमा एउटा कोशे ढुङ्गा हो।

तातोपानी नाका खोल्दा राजा महेन्द्रले भनेको कुरा अहिले पनि निकै चर्चित छ। उनले भनेका थिए 'साम्यवाद ट्याक्सी चढेर आउँदैन।' अरनिको राजमार्ग र तातोपानी नाका खोलेपछि नेपालमा चिनियाँ प्रभाव बढ्छ र चीनले नेपाललाई खर्लप्पै खान्छ भन्ने हौवा पिटाएर नेपाली सत्तामाथि व्यापक दवाव दिएपछि राजा महेन्द्रले उक्त भनाइबाट भारतलाई जवाफ दिएका थिए। वि.सं. २०२७ सालमा भारतले नेपालमाथि लगाएको नाकाबन्दीको एउटा कारण तातोपानी नाका खोल्नु पनि थियो।

अरनिको राजमार्ग नेपालको तेस्रो राजमार्ग हो। महेन्द्र राजमार्ग नेपालको पहिलो राजमार्ग हो भने त्रिभवन राजमार्ग दोस्रो राजमार्ग हो। त्यसैगरी पृथ्वीराजमार्ग चौथो राजमार्ग हो। चीन सरकारले सन् २०१२ मा यो राजमार्गलाई बिस्तार गर्ने योजना सहित लार्चामा सुख्खा बन्दराह निर्माणका लागि तत्कालीन चिनियाँ राजदूत यङ हौलानले शिलान्यास गरेका थिए। त्यसपछिका निरन्तर बाढी पहिरोले राजमार्ग विस्तारलाई अवरुद्ध गर्‍यो। सुख्खा बन्दरगाहको काम भने निरन्तर रुपम अगाडि बढ्यो र अहिले यो सम्पन्न भएको छ। सन् २०१५ को भूकम्पपछि यो राजमार्ग बन्द भएको थियो।

तातोपानी नाका खुलेपछि सिन्धुपाल्चोक, काभ्रेपलान्चोक, दोलखा क्षेत्रका हजारौँले रोजगारी पाए। नेपालीहरुले सस्तो मूल्यमा चिनियाँ सामान उपभोग गर्न पाए। अरनिको राजमार्गकै कारणले बार्‍हबीसे र खाडी चौरलाई चाइनाटाउनका रुपमा परिचित बनायो। अरनिको राजमार्गबाट काठमाडौँ ल्हासा साझा बस चल्यो। नेपालमा चिनियाँ पर्यटक बढाउने काममा तातोपानी नाकाको महत्वपूर्ण योगदान छ। यो नाका सामान्य व्यापारिक नाका मात्र नभएर नेपाल र चीनबीचको मित्रताको निसानी पनि हो। दुई देशबीचको सम्बन्धमा एउटा महत्वपूर्ण घुम्ती पनि हो। नेपालले विगतमा गरेका गल्ती दोहोर्‍याउनु हुँदैन र तातोपानी नाकालाई अझै सुव्यवस्थित गर्ने कुरामा गम्भीर हुनुपर्छ।

साभारः नागरिक दैनिक। २०७६ जेठ १६ गते (२०१९ मे ३०) बिहीबार।