पौवाचित्र र बेइजिङका छ्याओ
2019-08-29 15:53:09CRI
Share with:

पौवाचित्र र बेइजिङका छ्याओ

 

 विदेशमा कुनै नेपाली देख्यो कि परिवारकै सदस्यजस्तो माया लाग्ने, कुनै कुनामा नेपाली झन्डा देख्यो कि छाती त गर्वले फुल्ने...

तपाईंहरू आएपछि त खुसीले गदगद भइयो' काठमाडौं ठमेल क्षेत्रका पौवाचित्र तथा थांका व्यापारी वीरेन्द्र शाही उत्साहित भएको क्षण हामी चीनको सीसीटीभी टावरको नजिकै 'श ली ह' भन्ने ठाउँको एउटा ग्यालरीमा थियौं। अगस्ट १ तारिख नेपाल चीन दौत्य सम्बन्ध स्थापनाको ६४औं वार्षिकोत्सव मनाउन बेइजिङस्थित अन्तर्राष्ट्रिय सांस्कृतिक आदानप्रदान केन्द्रमा नेपाली तथा चिनियाँ कलाकारहरूका फोटो तथा पेन्टिङहरू प्रदर्शनीमा राखिएका थिए। नेपाल हस्तकला महासंघका केही पदाधिकारीहरूका बीचमा एक जना शान्त स्वभावका चिनियाँ पनि थिए। 'यी चिनियाँ दाइले नेवारी पौवाचित्रको भव्य संग्रह गरेका छन्, हेर्न जानुभए हुन्छ नि।'

बेइजिङ आएको सात वर्ष भैसक्दा नेपाल र नेपालीपन झल्किने तत्त्वको खोजी गरिरहेका बेला दशकदेखि नेपाली संस्कृति झल्किने यो गन्तव्य देख्न पाएको रहेनछु। शनिबारको बिदा मौलिक कलाको अध्ययनमा बिताउने प्रस्ताव राखे सहकर्मी अजय अलौकिकले । नेपालीलाई जहाँ पुगे पनि आफ्नै खानपान रहनसहन प्यारो लाग्ने। रनमिन युनिभर्सिटीमा अध्ययनरत पत्रकार महेन्द्र सुवेदीले फोन गरे, 'दाल, भात, तरकारी हातले मुछेर खान नपाएको कत्ति भयो।' उनको चाहना थियो, मेरो घरमा आएर नेपाली स्टाइलमा भान्सा गर्ने। मेरो योजना सुनेपछि उनले दालभात बिर्सिए र भने, 'मलाई पनि कला पर्यटनमा लैजानुस्।'

सन् १९७८ मा तङ स्याउ फिङले सुधार तथा खुलापनको नीति अँगाल्नुभन्दा एक दशकअघि नै चीनले बेइजिङमा सबवे प्रणालीको विकास गरिसकेको थियो। सन् १९६९ देखि आजका मितिसम्म यो एक नम्बर लाइन सबवेले पूर्वदेखि पश्चिम बेइजिङलाई जोडिरहेको छ। निरन्तर यसको लम्बाइ पनि तन्किएको तन्कियै छ। चीनको क्रान्तिकारी राजकीय चिहानस्थल अर्थात् पापाओसानबाट च्येनकोमनसम्मको १४ स्टेसन र आधा घण्टाको समय दिएपछि उनले पनि पौवा पर्यटनका लागि चाँजोपाँजो मिलाए। करिब २० देखि २५ मिटर लामा रेलमा चढ्नलाई प्लेटफर्ममा पर्खिरहेका उनको चासो थियो, यी रेलको लम्बाइ कति हुन्छ होला?

यतिखेर नेपालमा चीनले अघि सारेको बेल्ट एन्ड रोड इनिसियटिभ (बीआआई) को परियोजनाअन्तर्गत हिमालय नै काटेर काठमाडौं जाने रेलवेको परिकल्पना भैरहेको छ। नेपालमा कुद्न थालेपछि उतै नापे हुने हो रेलको लम्बाइ । त्यहाँबाट लगत्तै दुई स्टेसन पाएर पनि फेरि अर्को भूमिगत १० नम्बरको सबवे चढेर स् ली ह पुग्नु थियो। चिनियाँ ज्वाइँ बनिसकेका काठमाडौंका सुवर्ण डंगोलले नक्सा दिएका थिए, 'जी एक्जिटबाट निस्किनू।' हामी नपुग्दै एउटा हस्तकला बजारको विशाल भवनको मूलढोकामै आएर चियाइरहेका रहेछन्। उनले आफ्नो हस्तकलाको पसल घुमाए। उनकी चिनियाँ श्रीमतीले नेपाली भाषामै स्वागत गरिन्, 'नमस्ते, बस्नुस् बस्नुस्।'

पौवाचित्र र बेइजिङका छ्याओ

अन्तर्देशीय विवाहको धेरै वर्ष बितिसके पनि उनको तनमनचाहिं यहाँ पनि नेपाली हस्तकलाकै वरिपरि घुमिरहेको देखिन्छ । छोरीको अहिले ग्रीष्म बिदा भएकाले उत्तरपूर्वी ल्याउनिङ प्रान्तको राजधानी सनयाङमा आफ्ना बाजेबज्यैसँग गएकी रहिछन्। बिदाको अवधि भएकाले यतिखेर सारा स्कुले केटाकेटीहरू ठाउँठाउँमा घुम्न गएका छन्। बच्चालाई घुमाउन भनेर कतिपय कर्मचारीहरू पनि धमाधम बिदा मिलाइरहेका छन्। सुवर्णले जीपीएस नक्सा फिट गरे। बढ्दो सहरीकरणले नजिकैको स्थानबारे पनि अचेल मानिसहरू परिचित हुन छाडे। ग्यालरी पसलबाट जम्माजम्मी १० मिनेटजति टाढा पनि रहेनछ। नेपाली संस्कृतिको जगेर्ना गरिरहेको कुनै चिनियाँको संग्रहालयमा उनी पनि पुगेका रहेनछन्। गज्जबै भयो, हामी तीन जना त्यता लाग्यौं। हामी आउने थाहा पाएपछि चीन भ्रमणमा आएका नेपाल हस्तकला महासंघका चारजना पदाधिकारीहरू आफ्नो पूर्वनिर्धारित योजना स्थगित गरेर बसिरहेका रहेछन्। हामीभन्दा अगाडि नै ग्यालरी पुगिसेकाका शाहीले भने, 'नेपालीको परम्परा नै हो नि 'भोलि' भन्ने। त्यसैले मिटिङ पनि भोलिका लागि सारियो । परको देशमा नेपाली भेट्ने मौका पाएपछि हामीलाई पनि भोलि भन्न कुनै संकोच भएन।'

चिनियाँले ठूलो टेबुलवरिपरि बसाएर परम्परागत चिनियाँ शैलीमा चिया टक्य्राए । त्यसपछि सुरु भयो, वैभवशाली नेवारी पौवाचित्रको अनुसन्धान। चिनियाँलाई नेवारी पौवा संकलनको अभियानमा सहयोग गरिरहेका शाहीले हलभरि सजाइएका झन्डै ५०० मध्ये केही पौवाचित्रबारे बेलिविस्तार लगाए, 'एक जना कलाकारले वर्ष दिन कल्पनाशक्ति लगाएर एउटा चित्र तयार पार्छ । एकचोटि बनाएपछि दोहोर्‍याएर फेरि बनाउँदैन। किनकि एउटा सिर्जनापछि उसको क्षमता पूर्ण भयो। कैयन् कलाकारले एउटै चित्र दुई पटक बनाउन चाहँदैन बरु नयाँ सिर्जना गर्न खोज्छ । दुरुस्तै अर्को उतार्नाले कलाकारको सिर्जनाशक्ति समाप्त हुन्छ।'

पौवाचित्र कोर्दै आइरहेका कलाकार रवीन्द्र शाक्य पनि सँगै थिए। उनले उदाहरण थिए, '१० जना युवतीमा एक जना मात्रै कसरी सबैभन्दा सुन्दरी भनेर छानिन्छ ? हो त्यस्तै हो चित्रकारले उस्तै ब्रह्मदृष्टि लगाएर उत्कृष्ट कला सिर्जना गरेपछि बाँकीलाई पनि उस्तै सुन्दरको उपमा दिन सक्दैन।'एक जना सुकुमारी युवती स्वरूपकी देवी भित्तामा झुन्डिएकी थिइन् । उनका परेलीका ओठबाट आँसु झर्न मात्रै बाँकी। चिनियाँ कलाकारले भगवान्को आभूषण लगाएर आधुनिक युवतीको अनुहार बनाएका थिए । नेपाली चित्रकलामा काल्पनिक भगवान्लाई सिर्जनाको केन्द्रमा राखिन्छ तर चिनियाँले प्राचीनता र आधुनिकताको 'फ्युजन' गरिदिएछन्।

भित्तामा महँगा फ्रेमभित्र पुनारा चित्रहरू पनि थिए। नेपालमा कम महत्त्व दिएर बेवास्ता गरिएका खजाना यी चिनियाँका संग्रहालयमा संरक्षित थिए। बेइजिङ राजकुमारी श्वेततारा र नेपाली राजकुमारी हरिततारा (भृकुटी), कुबेर, हिन्दु देवीदेवता र बुद्धका अनेकन मुद्राहरू समेटिएका गहकिला पौवाचित्र देखाउँदै गए। पहिला पहिला भगवान्को मूर्त स्वरूप थिएन र मानिसहरूले कल्पना गर्न सक्थे। तर भागदौडको यो जमानामा मानिसलाई गहिरिएर चित्रको अध्ययन गर्ने समय छैन। तसर्थ आधुनिकता र नवीन तत्त्वहरू थपिँदै गएको चित्रहरूमा देख्न सकिन्थ्यो। नेवारी थाङ्काका लागि चिनियाँ बजार विशाल छ। तिब्बतले थाङ्कालाई विदेशतिर गैरभौतिक सांस्कृतिक सम्पदाको रूपमा फैलाएको छ। नेपालबाट नेवारी पौवाचित्रलाई लिएर बेलाबेलामा प्रदर्शनी भैरहेका हुन्छन्। चीन नेपाल सम्बन्ध कसरी बढाउने भनेर वर्षौंदेखि लागिरहेको बताउँदै नेपाल हस्तकला महासङ्घका कार्यकारी सदस्य जीवनरत्न शाक्यले भने, 'हेर्दाहेर्दै आँखै अगाडि चीन कहाँबाट कहाँ पुगिसक्यो तर हामीले पाएको सुविधा पनि प्रयोग गर्न सकेनौं।'

पौवाचित्र र बेइजिङका छ्याओ

चीनले नेपाललाई ८ हजारभन्दा बढी चीजवस्तुहरूमा निःशुल्क भन्सार सुविधा दिएको छ। तर नेपालबाट कमै मात्र वस्तु चीन भित्रिरहेका छन्। पौवाचित्रको प्रदर्शनी हेरिसकेपछि पुनः एउटा ठूलो टेबुलको वरिपरि नेवारी थाङ्काको भविष्यका बारेमा चिन्तन मनन सुरु हुँदै थियो। तुरुन्तै हस्तकला महासंघका अध्यक्ष सुरेन्द्र भाइ शाक्यले थपिहाले, 'प्रक्रिया नजानेर धेरैले नेपाली थाङ्का चित्रहरू भन्सार तिरेर ल्याइरहेका छन्। निःशुल्क भन्सारको सुविधा नै लिन सकिरहेका छैनन्।' नेपाली कला संस्कृतिलाई सङ्कलन गरेर चीन ल्याउने चिनियाँ अरू भेटिएको छैन। उनको कामले एउटा नेपालको प्रतिनिधित्व गरेको शाक्यले भने। छिट्टै नै नेपाल चीन सांस्कृतिक सम्बन्धबारे संस्था खोलेरै बृहत् रूपमा लाग्ने सोचमा उनी लाग्न थाले। मुलुकको प्रतिष्ठाका लागि विदेशमा रहेका हरेक नेपाली निकाय, दूतावासहरूमा नेपाली कला वस्तु राख्ने सरकारले निर्णय गरेको छ। उनले भने, 'सबैभन्दा पहिला चीनस्थित दूतावासले त्यो कामलाई तीव्रता देओस् भनेर हामीले दूतावासका अधिकारीहरूलाई भनेका छौं।'

कुनै पनि देशसँग व्यापार र नाफा–घाटाको कुरा मात्रै होइन, सांस्कृतिक आदानप्रदान पनि ठूलो सम्पत्ति हो । देशले गर्न नसकेको सांस्कृतिक प्रचार जनताको सानो प्रयासबाट पनि बृहत् बन्न सक्छ । नेपाल र चीनबीचको सांस्कृतिक आदानप्रदानको घाटा कम गर्नका लागि व्यक्तिगत पहल पनि ठूलो व्यापार नाफा नै हो। चीनमा नेपालसम्बन्धी सांस्कृतिक आदानप्रदानका कुराहरू बढ्दै गएका छन् । चीनभित्र इतिहासकालदेखिका सम्पदाहरू जगेर्ना भएको देख्न सकिन्छ। चीनमा नेपाल खोज्नुपर्‍यो भने भृकुटी, अरनिको, रञ्जना लिपि, स्तूपदेखि अनेक कुरा भेट्न सकिन्छ। नेपालमा चीन खोज्ने हो भने के–के कुरा इतिहासकालदेखि साँचिएका होलान् ? उमेरले ५ दशक पार गरेका छ्याओ क्वो चिन सन् २०१२ देखि बारम्बार नेपाल पुगेका रहेछन्। उनलाई नेवारी थाङ्काले भुतुक्कै बनाएछ। त्यसैले नेवारी वैभव चिनियाँमाझ देखाउने ध्येयले संग्रह गर्दै रहेछन्। उनको संग्रहालयमा अमूल्य थाङ्काहरू छन्, जो चिनियाँमाझ नेपाली पौवा र थाङ्काको शक्ति देखाउनु रहेछ। सानोमा स्कुलमा चित्र कोरे यता उनको हातले कहिल्यै चित्र कोरेको रहेनछ । बेइजिङमा रहेका नेपालीलाई गर्व गर्नलायक गन्तव्यको तयारीमा जुटिरहेका उनले अर्को बृहत् परियोजनाबारे पनि सुनाए। करिब एक डेढ वर्षको अन्तरालमा खुल्ने गरी एउटा नेपाली पहिचानस्थलको तयारीमा रहेछन् उनी। जहाँ नेपाली संगीत सुन्न सकिनेछ, नेपाली नृत्य देखिनेछ र नेपाली खानेकुरा चाख्न सकिनेछ । मियुन जिल्लाको फङच्यायुमा उनको यो परियोजना अन्तिम चरणमा पुगिसकेको रहेछ । 'नेपाली कला संस्कृतिको बारेमा अलिकति जानकारी पाएपछि धेरै चिनियाँहरू नेपाल जानेछन्,' उनी अपेक्षाभावी भए।

नेपालप्रति उनको सद्भाव चुलिँदै गएको परिणाम हो, उनले बेलाबेलामा नेपाल सम्बन्धित गतिविधि गरिरहँदा रहेछन्। गत वर्ष नेपाल–चीन दौत्य सम्बन्धको ६३औं वार्षिकोत्सवका बेला उनले बेइजिङमै नेपाली खाना महोत्सवको संयोजन गरेका रहेछन् । चीनको राजकीय होटलमा भएको सो महोत्सवमा खाना खाएपछि जापानका पूर्वप्रधानमन्त्री युकियो हातोयामाले 'चिकेन करी' को खुलेर तारिफ गरेका थिए। नेपालप्रतिको यो हार्दिकता दिगो बनाइराख्न 'छ्याओ दाजु' सदैव नेपालको कला संस्कृतिमा चुर्लुम्म डुबिरहन चाहन्छन्। नेपालमा २०७२ को भूकम्पमा उनी मानवीयताको छाती लिएर सकेको सहयोग गरेर फर्किएका रहेछन्। नेपालप्रति उनको सदाशयता झन्–झन् गहिरो बन्दै गएको रहेछ । फर्किने बेलामा छेवैमा भएकी अर्धाङ्गिनीलाई इंगित गर्दै उनले भने, 'तिमीहरूको भाउजूले खुब मीठो खाना पकाउँछिन्। बेलाबेलामा आउँदै गर्नू, हामी एउटै परिवारको दाजुभाइजस्तो हो नि।'

लेखकः लक्ष्मी लम्साल, चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो, बेइजिङमा कार्यरत छन्।

https://ekantipur.com/koseli/2019/08/17/156601643004827175.html?author=1