खुसी हरेक मानिसको चाहना हो। मानिसको अस्तित्वसँगै यो अमूर्त सुख र खुसीभाव जोडिएको छ। यसको धर्म गुरु, दार्शनिक, वैज्ञानिक, अर्थविद् सबै खाले विद्वानले विभिन्न वस्तु र समयसँग जोडेर व्याख्या गर्दैआएका छन्। बुद्धले दु:खको मूल कारण तृष्णा भएको र तृष्णालार्इ त्यागेपछि मात्र दु:खबाट छुट्कारा मिल्छ र खुसी हुनसकिन्छ भन्ने उपदेश दिएका थिए।
पहिले पहिलेका मानिसको अन्तिम लक्ष्य खुसी नै प्राप्त गर्ने भए तापनि खुसी दोस्रो दर्जामा आउँथ्यो। मानिसको इच्छाएको भौतिक वस्तु पाउने या लक्ष्य भेट्याउने चाह नै प्रमुख हुन्थ्यो। अनि यी सोचेका या भनेका कुरा प्राप्त भएपछि खुसी नहुने सवालै उठ्दैन। तर आजको वर्तमान समयमा खुसी नै सबै थोक बनेको छ। पछिल्लो विनाशकारी भूकम्पले पनि नेपालीहरूमा खुसीमात्रको चाहना बढेको देखिन्छ।
हरेक मानिस खुसी खोज्दै हिँडेका छन् भने देश पनि आफ्ना जनतालार्इ खुसी बाँड्न चाहन्छन्। तर, आजभन्दा सत्तरी/पचहत्तर वर्षअघिसम्म पनि खुसी महत्वपूर्ण हुँदाहुँदै पनि खुसीको खोजको आवश्यकता थिएन। विख्यात साङ्गीतिक समुह बिटल्सका गायक जोन लेननको बाल्यकालको एक प्रसङ्ग कोट्याउन यहाँ सान्दर्भिक हुनआउँछ। उनले विद्यालयमा ठूलो भएपछि तिमी के बन्ने भनी सोधिएको प्रश्नमा खुसी बन्ने भन्ने उत्तर दिएका थिए। त्यस बेलाका सबै विद्यार्थी कुनै भौतिक या सांसारिक पद या पेसासम्बन्धित चर्चा गरिरेहका बेला उनले यो अचम्मको उत्तरको कारण गाली पनि पाए, रे। तर उनको भनाइ थियो, उक्त गुरुलार्इ जीवनको ज्ञान छैन। हो, आजभन्दा सत्तरी/पचहत्तर वर्षसम्म पनि खुसीको खोजको आवश्यकता थिएन। मानौं, यो सजिलै पाउने कुरा हो या अरु चाहेका वस्तुसँगै प्राप्त हुनेछ। तर आजको समाजमा यस सम्बन्धमा चेत आइसकेको छ।
हरेक मानिस पहिला खुसी रहन चाहन्छन्। सरकार पनि जनतालार्इ खुसी राख्न चाहन्छन्। प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले पनि आफ्नो सरकार गठन भएसँगै 'संवृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली' को नारा अंगीकार गरेका थिए। तर खुसीको व्याख्या गर्न भने सजिलो छैन साथै सरल छ भन्न पनि सकिन्छ। आफूले चाहेको पाउनु, इच्छाएको पूरा हुनु नै खुसी हो। तर खुसी भनेको मानसिक स्थिति, समय परिस्थिति लगायत देखेको/देखाइएको सपना र गरिएका कल्पनाहरूमा भर पर्ने कुरा हुन्। जे जति देखेको छ, भोगेको छ खुसीको मात्रा पनि त्यही अनुसार हुने गर्छ। भनौं, भर्खरको दुधेबालकलार्इ भोक लाग्दा आमाले जे खुवाउँछिन्, त्यहीमा उ खुसी रहन्छ। विस्तारै उसले अरुको हातमा खेलौना देखेपछि त्यसको माँग हुन्छ, अर्थात् खुसीको दायरा बढ्दै जान्छ। त्यसकारण खुसीको व्याख्या र मापन सजिलो छैन।
यसै खुसीको विषयलार्इ लिएर एक नेपाली विद्यार्थीले चीनको बेइजिङअवस्थित यूनिभर्सिटी अफ बिजनेस एण्ड र्इकोनोमिक्सबाट पिएचडी गरेका छन्। नेपाली विद्यार्थी कल्याण रोकाले आर्थिक हिसाबबाट कसरी खुसी प्राप्त गर्नसकिन्छ भन्ने विषयमा शोधग्रन्थ तयार गरी डाक्टरको उपाधि पाएका हुन्। उक्त यूनिभर्सिटीबाट अङ्ग्रेजी भाषामा राजनैतिक अर्थशास्त्र विषय अध्ययन गर्ने उनी पहिलो विद्यार्थी हुन् साथै सम्भवत खुसी विषयमा विद्यावारिधी गर्ने पहिलो नेपाली पनि हुनसक्छ। 'विश्वको साढे सात अर्ब जनसंख्याको साझा विषय र प्राथमिकता खुसी नै भएकोले यो विषय रोजेको हुँ।' उनी भन्छन्, 'गरिब, धनी, गोरा, काला, क्षेत्रीय, वर्गीय, या विभिन्न उमेरका मानिस र विविध पेसामा आबद्ध सबैले जे जसो गरिरहेका छन्, अन्तत: खुसी प्राप्तिका लागि हो। आर्थिक हिसाबबाट कसरी खुसी प्राप्त गर्नसकिन्छ भन्ने मेरो शोध हो।'
यसैबीच नेपाल सरकार अन्तर्गत केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले २०७६-७७ आर्थिक वर्षदेखि नेपाली जनता कति संवृद्ध र सुखी छन् भनेर सर्वेक्षण सुरु गरी वर्षको अन्त्यसम्म नतिजा सार्वजनिक गर्ने बताएको थियो। राष्ट्रिय योजना आयोगले उच्च र समतामूलक राष्ट्रिय आय, मानव पूँजी निर्माण तथा सम्भावनाको पूर्ण उपयोग, सर्वसुलभ र आधुनिक पूर्वाधार तथा सघन आवद्धता, उच्च र दीगो उत्पादन तथा उत्पादकत्व गरी संवृद्धिका ४ वटा सूचक तयार गरेको छ। सुखका सूचक ६ वटा छन्। ६ सूचकमा परिस्कृत तथा मर्यादित जीवन, सभ्य र न्यायपूर्ण समाज, स्वस्थ र सन्तुलित पर्यावरणीय पद्धति, सुशासन, सबल लोकतन्त्र, राष्ट्रिय एकता र सम्मान छन्।
यता डाक्टर रोका आर्थिक वृद्धि दरले मात्रै मानिसहरू खुसी हुने भए चीनमा ३० बर्षसम्म दोहोरो अङ्कको आर्थिक वृद्धि दर हुँदा चीनको खुसी सुचकाङ्क किन अग्रपङ्क्तिमा आएन भन्ने उल्टै प्रश्न गर्छन्। समानता सहितको अर्थात् गरीब र धनीबीचको खाडल नबढाउने गरी वा आर्थिक असमानता नबढ्ने गरी आर्थिक वृद्धि दरलार्इ अगाडि बढाउने हो भने मात्रै नागरिकको जीवनमा कालान्तरसम्म खुसी प्रदान गर्नसक्ने निष्कर्ष उनको छ। त्यसैले, उनको शोधले वर्तमान अवस्थाको कूल ग्राहस्थ उत्पादन, यसका आधारमा हुने आर्थिक वृद्धि दर र व्यक्तिगत आम्दानीमा आधारित आर्थिक ढाँचालार्इ समर्थन गर्दैन। उनी भन्छन्, 'देशको कूल ग्राहस्थ उत्पादनलार्इ जनसंख्याले भाग गरेपछि आउने प्रति व्यक्ति आयले गाउँको झुपडीमा बस्नेको त्यो आय कदापि हुनसक्दैन र यस्तो अवस्थामा खुसी सम्भव छैन।'
त्यस्तै, मानिसको व्यक्तिगत आम्दानीको वृद्धिले व्यक्तिको जीवनमा खुसी सिर्जना गर्न नसक्ने उनको शोधको अर्को निष्कर्ष हो। व्यक्तिगत आय वृद्धिले केही समयका लागि मानिसहरूको जीवनमा खुसी सिर्जना गरे पनि आम्दानी अनुसार तुरुन्तै उसका चाहना र महत्वकांक्षा पनि बढ्ने भएकोले दीर्घकालिन् रुपमा आम्दानी वृद्धिले जीवनमा खुसी सिर्जना नहुने उनको तर्क छ। डा. रोका भन्छन्, 'आर्थिक स्वतन्त्रताले केही हदसम्म खुसी प्राप्त हुने भए पनि यसले असमानता सिर्जना गर्छ आम्दानी बढेसँगै खुसी बढ्ने होइन।
नोबल पुरस्कार विजेता अमत्र्य सेनको मानव विकास सुचकाङ्कका आधारमा पनि रोकाले खुसी तथ्याङ्कको परीक्षण गरेका छन्। मानव विकास सुचकाङ्क बढी भएका देशहरूमा नागरिकको खुसी बढी भए पनि त्यसमा समेटिएका सूचकहरू आफैमा अपुरो रहेको उनको शोधको निष्कर्ष छ।
साथै संयुक्त राष्ट्र संघले पनि सन् २०१२ देखि वल्ड ह्यापिनेस (विश्व खुसी) रिपोर्ट प्रकाशित गर्दैआएको छ। विश्वको खुसीको स्थितिको सर्वेक्षण गरिने यसमा १५६ वटा देशलार्इ सूचीकृत गरिएको छ र सस्टेनेबल डेभलप्मेन्ट सोलुसन नेटवर्कले गत मे महिनामा सन् २०१९ को तथ्याङ्क सार्वजनिक गरेको थियो। यस सूचीमा नेपाल १००औं स्थानमा छ। सबैभन्दा खुसी देशमा फिनल्याण्डले पहिलो स्थान ओगटेको छ भने अरु स्केण्डिभियन देशहरू पनि पहिलो लहरमा छन्। सर्वशक्तिशाली राष्ट्रहरू सूचीको शीर्षमा छैनन्। १५६ वटा देशमा विभिन्न मापदण्ड र तरिका तथा उपायबाट ती देशका नागरिकको खुसीको स्तर तथा स्थितिको व्याख्या गरेको छ। औसत व्यक्ति आय, औसत आयु, सामाजिक सहयोग, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, क्षमाशीलता, भ्रष्टाचार जस्ता मूल्य र मान्यतालार्इ यसको आधार बनाइएको छ।
खुसी चाहने हो भने बुद्ध जन्मभूमिका हामी नेपालीले उनको उपदेश मनन गर्नु आवश्यक छ। दु:खको मूल कारण तृष्णा हो। तृष्णालार्इ त्यागेपछि मात्र दु:खबाट छुट्कारा मिल्छ, तबमात्र खुसी भइन्छ।
