आजभन्दा ८६ वर्ष अगाडि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले मुनामदन खण्डकाव्य लेखे। खण्डकाव्यमा मुनालाई छोडेर मदन कामको खोजीमा ल्हासा गएका थिए। अहिले हुँदो हो त मदनहरु ल्हासा होइन खाडी मुलुक जाने थिए अथवा मदनलाई छोडेर मुना इजरायल जाने थिइन्।
समय र परिस्थिति बदलिए पनि मेरो आफ्नै नियति चाहिँ बदलिएको छैन। म आफ्नी ‘मुना’लाई छोडेर विगत ८ वर्षदेखि ल्हासाभन्दा पनि अझै टाढा बेइजिङमा बसिरहेको छु। अनि मनमनै प्रश्न गर्छु एक्काइसौँ शताब्दीमा हाम्रा कथा लेख्ने कुनै देवकोटा जन्मिन्छ कि नाई?त्यसो त म आफैँ बेइजिङका सडक र गल्लीमा देवकोटालाई खोजिरहेको छु। साँच्चै देवकोटा त म किन पाउँथेँ तर देवकोटाकै रुपमा प्रख्यात चिनियाँ साहित्यकार लु सुनलाई भने जतातै देख्छु।
लु सुन आधुनिक चीनका महान् साहित्यकार तथा चिन्तक हुन्। सन् १९४९ मा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले सत्ता लिनुभन्दा १३ वर्ष अगाडि नै सन् १९३३६ अक्टोबर १९ तारिखका दिन शाङहाईमा उनको देहान्त भएको थियो। उनी कहिल्यै पनि चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्य बनेनन् तर आफ्ना साहित्यिक रचनामार्फत सधैँ श्रमिक वर्गको आवाजलाई मुखरित गरिरहे। कविता, निबन्ध, उपन्यास, नाटक जस्ता विधामा उनको कलम बेजोड चल्थ्यो। उनका डेढसयभन्दा बढी निबन्धहरु नेपाली भाषामा अनुवाद भइसकेका छन्। उनले लेखेको नाटक 'आह क्युको साँचो कथा'लाई लघु उपन्यास पनि भनिन्छ। यो कृति अहिलेसम्म दर्जनौँ भाषामा अनुवादन भइसकेको छ। नेकपाल एमालेका नेता रघुजी पन्तले हिमाल खबर पत्रिकामा टलकजंग भर्सेज टुल्के चलचित्रको समीक्षा गर्दै यसको कथा लु सुनको 'आह क्युको साँचो कथा' लिइएको भनेर उल्लेख गरेका थिए।
चीनमा लु सुन अत्यधिक लोकप्रिय हुनुको खास कारण उनको समाधिस्थलमा पुगेर माओ चतुङले आधुनिक चीनका महान् सर्जक र चिन्तक भनेर प्रशंसा गरेपछि भएको हो। चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्य नभए पनि लु सुनले चिनियाँ जनतामा चेतना भर्ने र क्रान्तिको बाटोमा डोर्याउन महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेकाले माओले उनको प्रशंसा गरेका थिए। लु सुनले भनेको एउटा वाक्य चीनमा निकै लोकप्रिय छ। उनले भनेका थिएः हजारौँ औँलाहरु मतिर सोझिए पनि म उनीहरुका आरोपलाई सालिनताका साथ अस्वीकार गर्छु र जनताको सेवामा गोरु जस्तै शिर निहुर्याएर लागिरहन्छु।
नेपालमा लु सुन अत्यधिक लोकप्रिय छन्। नेपालमा लोकप्रिय तीनजना विदेशी साहित्यकारहरुमा लु सुन, म्याक्सिम गोर्की र प्रेमचन्दको नाम आउँछ। नेपालका आदिकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा र लु सुनबीचमा धेरै कुरा समानता रहेको पाइन्छ। सन् २०११ मा नेपालमा देवकोटा लुसुन प्रज्ञा प्रतिष्ठान स्थापना भएको छ। अहिले यस संस्थाका प्रमुख निनु चापागाईं छन्।
सन् २०१५ को सेप्टेम्बरमा बेइजिङमा देवकोटा लुसुन सेमिनार भएको थियो। संयोगले उक्त सेमिनारमा यो स्तम्भकारलाई पनि सहभागी हुने अवसर प्राप्त भएको थियो। नेपालबाट निनु चापागाईं, रनेन्द्र बराली, हरिगोबिन्द लुइँटेल, कृष्ण प्रसाईं, रामबाबु सुवेदी, मात्रिका पोखरेल, महेश पौड्यालसँगै प्रख्यात जनगायक जीवन शर्मा पनि आएका थिए। सेमिनारको बीचको ब्रेकमा जीवन शर्माले जनवादी गीत गाएर हल नै गुञ्जायमान बनाएका थिए। शर्माको गीत सुनेर सेमिनारमा सहभागी चिनियाँ विज्ञहरुले निक्कै भावुक भनाइ राखेका थिए। उनीहरुले भनेका थिए 'लु सुनले साहित्यका सबै बिधा समातेका थिए तर गीत चाहिँ गाएनन्।'
सोही गोष्ठीकै सिलसिलामा बेइजिङस्थित लु सुन सङ्ग्रहालयको प्राङ्गणमा देवकोटाका रचनाहरुको प्रदर्शनी पनि गरिएको थियो।
लु सुन धनाढ्य परिवारमा जन्मिएका थिए। समय क्रममा उनका परिवारले सबै सम्पत्ति गुमाउन पुगे, फलस्वरुप उनी गरिबीको चपेटामा पिसिनु परेको थियो। पैसाकै अभावमा उनले जापानमा चिकित्साशास्त्रको पढाइलाई बीचमै छोड्नु परेको थियो। शिक्षण पेशा अँगालेका लुसुनले साहित्यमा लागेपछि मानसम्मानसँगै धनसम्पत्ति पनि प्रश्वस्त कमाए। उनले चच्याङ प्रान्तका बासिन्दा थिए। पछि शाङहाईलाई उनले आफ्नो कर्मथलो बनाए। जीवनको अधिक समय शाङहाईमा बिताएका लु सुनले शाङहाई बाहेक क्वाङचौ र बेइजिङमा पनि घर बनाएका थिए। अहिले यी तीनवटै घरलाई चीन सरकारले लु सुन सङ्ग्रहालय बनाएको छ।
बेइजिङस्थित दोस्रो चक्रपथको भित्रपट्टि रहेको लु सुन सङ्ग्रहालय प्रख्यात नेपाली कलाकार अरनिकोले बनाएको श्वेत चैत्यको नजिकै छ। यसलाई सङ्ग्रहालय भन्नुभन्दा लु सुनको घर भनियो भने भावनात्मक प्रभाव बढी पर्दछ किनकी पहिले यो लु सुनकै घर थियो। प्राङ्गणमा लु आफैँले रोपेका रुखहरुले यसको सौन्दर्यलाई अझै निख्खर बनाएको छ। पुराना काष्ठकलाबाट सुसज्जित घरभित्र लु सुनको अध्ययन कोठा, साथीहरुसँग बसेर कुराकानी गर्ने बैठक, उनले प्रयोग गरेको लालटिन, चुरोटको ठुटा राख्ने एसट्रे, चिया खाने कप, उनले लगाएका लुगाहरु राखिएको छ। लु सुनकी आमा र श्रीमती सुत्ने साना र चिटिक्क परेका कोठाहरुमा पलङ र ओछ्यान सुकसुकाउँदा छ। सबैभन्दा अचम्मको कुरा त के छ भने लु सुन सुत्ने खाटको संरचना। यो खाट दुईवटा टुलमाथि फलेक ओछ्याएर बनाइएको छ।
लुसुनको पुरानो घर जसलाई अहिले सङ्ग्रहालय बनाइएको छ, भित्र विभिन्न चित्रकारले बनाएका लु सुनका पेन्टिङहरु, लु सुनका बाल्यकालदेखिका फोटाहरु, उनकी आमा र श्रीमती तथा परिवारका फोटाहरुलाई भित्तामा झुण्डाइएको छ। त्यहाँ राखिएका सबैभन्दा महत्वपूर्ण सम्पत्ति भनेको लु सुनले सिर्जना गरेका पाण्डुलिपि कृतिहरु हुन्। विशेष गरी रातको समयमा लु सुनले चिया खाँदै साहित्यिक रचना सिर्जना गर्ने गरेको झलक आउने गरी सङ्ग्रहालयमा राखिएका तस्बिर तथा भावले स्पष्ट पार्दछ। त्यसैगरी लु सुनका चिनियाँ भाषाका कृति तथा अन्य भाषामा अनुवाद भएका कृतिहरुलाई पनि सङ्ग्रहालयमा राखिएको छ। दुःखको कुरा नेपाली भाषामा अनुदित लु सुनका कुनै पनि कृति सङ्ग्रहालयमा देखिँदैनन्।
सङ्ग्रहालय हेरिसकेपछि बाहिर निस्कने गेटको ठीकभित्रपट्टि लु सुनका कृतिहरुको बिक्री कक्ष रहेको छ। सङ्ग्रहालयको भ्रमणमा आउने व्यक्तिले भ्रमण गरिसकेपछि लु सुनको सम्झना गर्दै कुनै न कुनै कृति किनेर लाने मनसायलाई सङ्ग्रहालयले बुझेरै बिक्री कक्षको व्यवस्था गरेको हुनुपर्छ। बिक्रीकक्षसँगै क्याफे पनि रहेको छ।
चीनका तीन तीनवटा सहरमा लु सुन सङ्ग्रहालय स्थापित छन्। नयाँ पुस्तालाई लु सुनका बारेमा जानकारी लिन र उनका कृति पढ्नलाई सधैँ उत्प्रेरित गरिन्छ। लु सुन सङ्ग्रहालय घुमिरहँदा मैले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई झल्झली सम्झिएँ। देवकोटालाई नै सम्झनु पर्ने कारण चाहिँ साढे पाँच वर्ष अगाडि बेइजिङमा आयोजित लु सुन देवकोटा प्रज्ञाप्रतिष्ठानका नेपाली वरिष्ठ साहित्यकारहरुसँग भेट गर्ने र सेमिनारमा भाग लिने अवसर नै थियो।
लु सुनको जस्तै देवकोटाको जीवन पनि गरिबी र अभावले गाँजेको थियो। हिजोआज काठमाडौँमा घर घडेरी हुने मान्छेलाई सम्पन्न मानिन्छ। काठमाडौँको डिल्लीबजारमा घर भएका महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा कसरी गरिब भए मलाई थाहा छैन। उनी गरिब थिए, तलब थापेकै दिनमा उदारो तिर्दा सकिन्थ्यो र कोट अनि घडी पनि पसलमै बुझाउँथे, आफूले लेखेका कविताहरु बेच्ने गर्थे… यस्ता कथन धेरै पढिएको/पढिँदैछ। फेरि प्रश्न उठ्छ त्रिचन्द्र क्याम्पसमा पढाउने र बिहान बेलुका ट्युसन पढाउने व्यक्ति कसरी गरिब भए?अझ एकपटक देवकोटा शिक्षा मन्त्री पनि भएका थिए। 'एकपटक मन्त्री भएको मान्छेले तीन पुस्तालाई पुग्ने गरी कमाउँछ' भन्ने भनाइ देवकोटामा किन चरितार्थ भएन?
भनिन्छः सिर्जनामा रमाउने मान्छे भावुक हुन्छन्। अतिकल्पना र भावनामा रमाउनाले उनीहरुमा अधिक पागलपन हुन्छ। त्यही पागलपनको भेलमा उनीहरु आफ्ना रचनाको बाढी लगाउँछन्। देवकोटा पनि साथीहरु भेला गरेर कविता सुनाउने अनि ती कविता उपहारमा दिने गर्थे रे। यही भएर त हुन सक्छ उनी धनका गरिब भए पनि मनका धनी थिए।
देवकोटाको डिल्लीबजारस्थित घरलाई नेपाल सरकारले किनेर सङ्ग्रहालय बनाउने कार्यक्रम अगाडि बढाएको समचार केही वर्ष अगाडि सञ्चारमाध्यममा आएको थियो। सङ्ग्रहालय बन्यो कि बनेन थाहा छैन। सङ्ग्रहालयमा बनिहाल्यो भने त्यहाँ केके राखिन्छ होला भनेर लु सुनको सङ्ग्रहालयबाट बाहिर निस्किएर सोच्न थालेँ। के देवकोटाका हातले कोरिएका पाण्डुलिपि भेटिएलान्? देवकोटाले तान्ने चुरोटका ठुटाहरु अहिले पनि पाइएलान् र? उनले चलाएका कलमहरु छन् कि बजारबाट किनेर सजाउने हो? उनले लगाएका लुगाफाटा अझै जोगाइएको छ कि? देवकोटाले रुस भ्रमणमा जाँदा प्रयोगमा ल्याएका सामान कहाँ होलान्? देवकोटा सुत्ने खाट, उनले खसीको टाउकाको मासु खाने कचौरा, उनका जुत्ताचप्पल, फेटा आदि सङ्ग्रहालयमा राखिएलान्?
सङ्ग्रहालय भनेको भौतिक संचरना मात्र होइन। त्यसले भावना बोक्नुपर्छ। त्यहाँका हरेक कुराले बोल्नुपर्छ। त्यही समयमा उहीँ पुगेजस्तो भान हुनुपर्छ। जसरी लु सुन सङ्ग्रहालयमा पस्ता ठ्याक्कै लु सुन भेटे जस्तै अनुभूति हुन्छ त्यसैगरी हामीले हाम्रा महाकवि देवकोटालाई भेट्न सकौँला?
कुनै विदेशी डाक्टरले देवकोटाको रोग पत्ता लगाउँदै भनेका थिए रे ‘जोग्राफिकल मिस्टेक’ अर्थात् भौगोलिक त्रुटी। देवकोटाले मुना मदन लेखेको दुई वर्षपछि निधन भएका लु सुनलाई म अहिले पनि खोज्दैछु। भेटेमा सोध्नेछु ‘लु सुन तिमीले हाम्रा पागल कवि देख्यौ उनी भौगोलिक त्रुटीले गर्दा कतै तिम्रै समिपमा आएका छन् कि?’
साभारः नेपाल खबर अनलाइन।