नेपालको छिमेकी मुलुक चीनले रेल कुदाएको १५५ वर्ष बितिसक्दा पनि नेपालीहरुको रेल चढ्ने सपना अझै साकार हुन सकेको छैन। नेपाल र चीनबीचका हिमाल छिचोलेर चिनियाँ रेल नेपालमा गुड्ने सपनाको खेती भएको पनि पाँच वर्ष नाघिसकेको छ।

नेपाली संचारमाध्यममा सबैभन्दा रुचाइने सामग्री नै रेलसम्बन्धी लेख र समाचार हुने गरेका छन्। आजको लेखोटमा चाहिँ चिनियाँ रेलका केही रोचक पक्षका साथै माओ चतुङको निजी रेलका बारेमा केही जानकारी दिने प्रयास गरेको छु।

१ लाख ४६ हजार किलोमिटरको चिनियाँ रेलवेलाइन विश्वको दोस्रो ठूलो सञ्जाल हो। चीनमा हालसम्म ३८ हजार किलोमिटर उच्च गतिको रेलवे लाइन सञ्चालनमा छ। विश्वमा सञ्चालित उच्च गतिको रेलवे सेवामा चीनले मात्र ८० प्रतिशत हिस्सा लिएको छ।

चीनमा रेलको इतिहास निकै रोचक छ। छिङ राजवंशको अन्त्यतिर सन् १८६५ मा राजमाता छिसी चीनको शासक थिइन्। त्यतिबेला बेइजिङमा ६ सय मिटरको छोटो रेलमार्ग निर्माण भएको थियो। त्यो रेलमार्ग नै चीनको पहिलो रेलमार्ग मानिन्छ। रेलवेको निरीक्षण गर्न जाँदा राजमाता छिसी घोडाले तान्ने टाँगामा बसेर गएकी थिइन्। रेलको निरीक्षण गर्दा उनले दिएको निर्देशन उत्तिकै रमाइलो थियो। आफू चीनको शाषक भएकाले रेलभित्र चालकभन्दा पहिले आफू प्रवेश गर्ने र चालकले उभिएर रेल चलाउनुपर्ने उनको निर्देशन थियो। राजमाताको यस्तो निर्देशनको पछाडि शाषकको मनोवृत्ति र आफू ठूलो भन्ने भावना स्पष्ट हुन्थ्यो। त्यतिबेला शाषकका अगाडि सेवकलाई बस्न अनुमति थिएन। त्यही भएर उभिएरै रेल चलाउनु परेको रमाइलो इतिहास बोकेको चिनियाँ रेल यतिबेला विश्वमा चीनलाई चिनाउने पर्याय बनेको छ।

   बेइजिङमा आधा किलोमिटर रेल गुडेको ११ वर्षपछि सन् १८७६ मा शाङहाईमा बेलायती सरकारले १४ किलोमिटरको रेलवे सेवा निर्माण गरेको थियो। सो समयमा शाङहाई बेलायतको उपनिवेशका रुपमा थियो। त्यसपछि क्रमशः रेलवेको विकास गर्दै आएको चीनले विभिन्न प्रविधिहरु प्रयोग गर्दै आएको छ। सन् २००६ देखि संचालमा आएको छिङहाई तिब्बत रेलमार्गलाई स्वर्गको बाटो भनिन्छ। यसो भन्नुको कारण तिब्बती रेलमार्ग जमिनदेखि धेरै उचाइमा बनाइएको छ। वर्षको ६ महिनाभन्दा बढी हिउँले ढाक्ने र बाक्लो हिउँ परेर रेलको लिक पुरिने भएकाले जमिनभन्दा धेरै माथि उचालेर लिक बनाइएकाले यसलाई स्वर्ग जाने मार्ग भनिएको हो।

  चीनमा यतिबेला यातायातको सबैभन्दा लोकप्रिय साधन रेलवे सेवा बनेको छ। त्यसमा पनि उच्च गतिको रेलवेलाई सबैले प्राथमिकतामा राख्ने गरेका छन्। चीनका सबैजसो प्रान्तमा उच्चगतिको रेल पुगिसकेको छ। चीन भ्रमणमा आउने प्रायजसो विदेशी पर्यटकले चीनको उच्चगतिको रेल चढ्ने चाहना राखेकै हुन्छन्। चीनमा २ सय किलोमिटर प्रतिघण्टादेखि माथि गुड्ने रेललाई उच्च गतिको रेल भनिन्छ। सबैभन्दा छिटो गुड्ने चाहिँ प्रतिघण्टा ३५० किलोमिटरको गतिमा दौडने चिनियाँ उच्च गतिको रेलका थुप्रै किस्साहरु रहेका छन्। पहिलो किस्साका रुपमा बेइजिङदेखि शाङहाईसम्म यात्रा गर्नका लागि हवाइजहाजभन्दा रेल छिटो हुन्छ भनिन्छ। बेइजिङदेखि शाङहाईको दुरी लगभग १२ सय किलोमिटर रहेको छ र उच्च गतिको रेललाई यो दुरी पूरा गर्नका लागि साढे चार घण्टा लाग्ने गर्छ। तर हवाइजहाजलाई भने डेढघण्टा मात्र लाग्छ। अनि कसरी हवाइजहाजभन्दा रेल छिटो भयो？किनभने विमानस्थलमा दुईण्टा अगाडि पुग्नुपर्छ। विमान अवतरणपछि पनि समान लिन र विमानस्थलबाट बाहिर निस्कनका लागि झण्डै एक घण्टा लाग्ने भएकाले रेलबाट छिटो हुने भनिएको हो। रेलको प्रस्थान समयभन्दा १५/२० मिनेट अगाडि मात्र रेलवे स्टेसनमा पुगे हुन्छ र रोकिएपछि सरासर निस्कन पाइन्छ। अर्को कुरा हवाइ जहाज उड्ने समय केही ढिलो हुनुलाई सामान्य मानिन्छ तर चिनियाँ उच्च गतिको रेल गुड्ने समय एक मिनेट पनि फरक पर्दैन। यी सबै समयको गणना गर्दा बेइजिङबाट शाङहाई पुग्न हवाइजहाजभन्दा रेल छिटो हुने गरेको हो।

   उच्च गतिको रेलको अर्को विशेषता भनेको के हो भने ३५० किलोमिटरको गतिमा गुडिरहेको रेलको डब्बास्थित टेबुलमा पानीले भरिएको गिलास राख्दा पोखिँदैन अथवा एक थोपा पनि छचल्किँदैन। कसैकसैले त अण्डालाई टेबुलमाथि राखेर पनि परीक्षण गरेका छन्।

चीनमा रेलवे सेवा अत्यन्त लोकप्रिय भएकै कारण बेइजिङमा रेलवे सङ्ग्रहालय पनि स्थापना गरिएको छ। बेइजिङको छायोयाङ जिल्लामा रहेको रेलवे सङ्ग्रहालयले एक हजार वर्गमिटर ओगटेको छ। सन् १९७८ मा स्थापित चिनियाँ रेल सङ्ग्रहालय पहिले चीनको रेलमन्त्रालयको विज्ञान र प्रविधि सङ्ग्रहालय अन्तर्गत थियो। सन् २००३ मा यसको नाम परिवर्तन गरेर चिनियाँ रेलवे सङ्ग्रहालय बनाइयो। यो सङ्ग्रहालयले सिङ्गो चिनियाँ रेलको इतिहास बोकेको छ।

तीनवटा भवनमा स्थापित सङ्ग्रहालयमा रहेका रेलका विभिन्न प्रविधिमध्ये शून्य नम्बरको वास्प इन्जिन सबैभन्दा पुरानो प्रविधि हो। "शून्य नम्बरको" वास्प इन्जिन लोकोमोटिभ प्रविधिबाट चलाइन्थ्यो। यस प्रविधिमा गुड्ने रेलको गति प्रतिघण्टा बीस किलोमिटर मात्र थियो। यो सन् १८८२ मा बेलायतमा निर्माण गरिएको प्रविधि हो।

सङ्ग्रहालयमा रहेको अर्को मुख्य आकर्षण 'माओरेल' हो। नाम सुन्दै अचम्म लाग्ने। चिनियाँ नेता माओ चतुङको नामबाट पनि रेलको नाम। नाम अनुसारको यो रेलको सम्बन्ध माओ चतुङसँग अन्योन्याश्रित थियो। यो रेलको नाम किन यस्तो हुन गयो भन्ने कुराको जानकारी महत्वपूर्ण र रोचक छ।

वास्प इन्जिनको प्रविधिमा चल्ने यो रेल सन् १९४१ मा जापानमा निर्माण गरिएको हो। चीनमा केही वर्ष चलेर बिग्रिएपछि यो रेल कतै फालिएको थियो। सन् १९४६ मा रेलवेका कर्मचारीले भेट्दा यो थोत्रो र पूर्ण रुपमा विरुप अवस्थामा थियो। यसलाई मर्मतसंभार गरेपछि सन् १९४९ सम्म चीनमा संचालित मुक्ति युद्धमा यसले जनमुक्ति सेनाका लागि सामान ढुवानी गरेर इतिहासमा धेरै महत्वपूर्ण योगदान दिएको थियो।

सन् १९४९ अक्टोबर १ मा नयाँ चीन स्थापना भएपछि बेइजिङ बाहिरका ठाउँमा भ्रमण गर्नुपर्दा माओ चतुङले यही रेल प्रयोग गर्न थाले। सुरक्षाका कारण माओले कतै यात्रा गर्दा सधैँ रेल नै प्रयोग गर्दथे। राजधानी बाहिर जाँदा माओले सधैँ रेल प्रयोग गर्नुका पछाडि मूलतः दुईवटा कारणहरु थिए। सुरक्षाका लागि माओ सधैँ रेलबाट यात्रा गर्दथे। सन् १९७१ मा माओ चीनको दक्षिणभेगमा गएको बेला उनी सवार रेलमै आक्रमण भएको थियो। त्यतिबेला माओ संयोगले बाँचेका थिए। अर्को कारण चाहिँ रेलमा यात्रा गर्दा काम गर्न सजिलो भएकाले पनि उनको छनोटमा रेल पर्ने गरेको थियो।

चिनियाँहरु अहिले पनि रेलको यात्रा गर्दा काम गरिरहेका हुन्छन्। माओले पनि रेलमा यात्रा गर्दा स्थानीय अधिकारीहरुसँगको भेटघाट र समस्या सुन्ने काम गर्दथे। सधैँ व्यस्त हुने र अत्यधिक बैठक र छलफल हुने भएकाले यात्राको समयमा पनि माओ रेलमा बैठक र छलफल चलाइ रहन्थे। उनी जुन स्थलको यात्रा गर्थे त्यही स्थलका समस्या र जानकारीका लागि उनी रेलको यात्राभर छलफल गर्थे। माओलाई रेलको यात्रामा लेखपढ गर्न पनि सजिलो हुन्थ्यो। मानिसहरुसँगको भेट बाहेक माओ सधैँ कि लेखिरहन्थे कि पढिरहन्थे। तसर्थ उनका लागि रेलको यात्रा लेखपढ गर्नका लागि पनि सुनौलो अवसर हुन्थ्यो।

सङ्ग्रहालययमा रहेको माओरेलको अवलोकन गर्दा पनि ती कुराहरु पुष्टि हुन्छन्। माओ चढ्ने रेलमा उनको छुट्टै कार्यालय स्थापना गरिएको थियो। डेस्क, टेबुल बत्ती, पुस्तक दराज, मेच आदि राखिएको उनको अध्ययन कोठा पनि सङ्ग्रहालयमा राखिएको छ। त्यसैगरी उनी सुत्ने कोठाका पलङ, ढसना तथा सिरकहरुलाई अहिले पनि संरक्षण गरेर राखिएको छ। उनका घरायसी प्रयोगका सामग्रीहरु हेड बोर्ड, चप्पल, आलमारी, साइड टेबुल लगायतका सबै सामग्रीहरु माओ रेलका डिब्बामा छन्।

रेलको एउटा डब्बामा रहेको माओको बैठक कोठा पनि निकै आधुनिक र सजावटपूर्ण छ। सोफा, कफी राख्ने टेबुलसँगै पाहुनाका लागि बस्ने र कुराकानी गर्ने ठाउँहरु पनि आकर्षक छन्। माओ त्यही कोठामा बसेर चीनका विभिन्न क्षेत्रका अधिकारीहरुसँग चीनको शासन कार्यबारे छलफल गर्दथे।

रेलवे सङ्ग्रहालयमा रहेको यो रेलले चिनियाँ रेलको मात्र इतिहाससँगै चिनियाँ राजनीतिको इतिहास पनि बोकेको छ। अनि माओ चतुङको जीवनको एउटा अभिन्न अङ्गका रुपमा एउटा पाटोको ब्याख्या पनि गरेको छ। त्यही भएर त यो रेलको नाम ‘माओरेल’ राखिएको हो।

साभारः नेपाल खबर अनलाइन।