--------------अजय अलौकिक
चीनको बेइजिङसहित विश्वका कुनाकाप्चामा पानी छ्यापाछ्याप गरेर पर्व मनाउने गरिन्छ। यद्यपि यो फागु पर्वकै दिन भने मनाइँदैन। साथै यो पर्वमा नेपाल, भारतलगायतका मुलुकमा जसरी रङ र अबिर दलिँदैन। चीनको दक्षिण पश्चिम युननान प्रान्तका ताई जातिले पानी खेलेर मनाउने यो पर्व विश्वभर प्रसिद्ध छ। ताई जातिको संस्कृति र परम्परालाई चिनियाँ पर्यटन विकासको स्रोत पनि मनिन्छ। चीनमा मात्रै होइन छिमेकी लाओस, म्यान्मार सँगसँगै कम्बोडिया र थाइल्यान्डमा पनि होलीजस्तै पानी छ्यापेर पर्व मनाउने चलन छ।
युननान प्रान्तमा बसोबास गर्ने ताईबाहेक तआङ, पुलाङ र आछाङ जातिले पनि पानी छ्याप्ने पर्व मनाउँछन्। चीनमा ५६ जाति छन् र हान जातिको जनसंख्या ९० प्रतिशतभन्दा धेरै छ। बाँकी ५५ जातजातिलाई अल्पसंख्यक मानिन्छ। होलीजस्तै पानी छ्यापाछ्याप गरेर मनाइने पर्वलाई चिनियाँ भाषामा ‘फो स्वे च्ये’ भनिन्छ। फो भनेको फाल्नु, छर्कनु हो भने स्वेको अर्थ पानी र च्ये पर्व हो।
फो स्वे पर्व सूर्य मीन राशिबाट मेष राशिमा प्रवेश गर्ने दिन वा पुरानो वर्ष र नयाँ वर्ष बीचमा मनाइन्छ। ताई जातिले फोस्वे पर्व पानी छ्यापेर खेल्दै नयाँ वर्षको स्वागत गरी मनाउने गर्दछन्। यो पर्व ताईहरूको पात्रोको छैटौँ महिनामा मनाउने गर्ने बताइन्छ। थाइल्यान्डमा सोङ्क्रान भनिने यो पर्व संस्कृत शब्द संक्रान्तिबाट अप्रभंश भए बनेको विश्वास छ।
अघिल्लो वर्षको अन्तिम दिन र नयाँ वर्षको पहिलो दिन भएर नै यसलाई संक्रान्तिबाट सोङ्क्रान भन्ने गरिएको पनि संस्कृतिविद्को बुझाइ छ। नयाँ वर्षको स्वागत तीन दिनसम्म विशेष कार्यक्रम गरी मनाइन्छ। तेस्रो दिन अर्थात् नयाँ वर्षको पहिलो दिन पानी छ्यापेर खुसी साटासाट गरिन्छ। नाच्ने, गाउनेलगायतका विविध मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम पनि यसमा गरिन्छ।
यस दिन ताई जातिका मानिस नयाँ लुगा लगाएर स्थानीय बुद्ध मन्दिरमा भेला हुन्छन्। भिक्षुद्वारा मन्त्र उच्चारणपछि प्रतीकात्मक रूपमा बुद्ध मूर्तिमा पानी छर्कने गरिन्छ। यसलाई बुद्ध स्नान भनिन्छ। यसपछि मन्दिर र आँगनमा एकापसमा पवित्र र सौभाग्य मानिने पानी छर्कँदै र छ्याप्दै धूमधामका साथ उत्सव मनाइन्छ।
बुद्ध धर्मसँग सम्बन्धित र सौभाग्यको कामना गर्दै सौहार्द वातावरणमा मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम गरी सद्भाव फैलाउने पानी छ्याप्ने पर्व नेपालीको होलीसँग मिल्दोजुल्दो छ। जसरी हाम्रो समाजमा होलीसँग किंवदन्ती र कथा जोडिएका छन्, ताई जातिको यो पर्वसँग पनि विभिन्न कथा जोडिएका छन्।
एउटा प्रचलित कथाअनुसार ताई जाति बसोबास क्षेत्रमा सधैँ दुःख दिने एक बलशाली र जादुगर दुष्टलाई मारेपछिको खुसीयालीमा यो पर्व मनाउन थालिएको हो। एक दिन दुष्टकी सातौँ पत्नी, जसलाई दुष्टले अपहरण गरी विवाह गरेका थिए, उनले दुष्टको कमजोरी पत्ता लगाउँछिन्। त्यसपछि दुष्ट पति सुतेको बेला उनले आफ्नो केशको सहयोगमा शिरछेदन गरिदिन्छिन्। शिर भुइँमा खसेलगत्तै बल्न थाल्छ। बलेको टाउकोलाई हातमा लिएपछि भने आगो निभ्छ। यसरी सात पत्नीहरूले प्रत्येक एक वर्षका लागि पालैपालो टाउको समातेर बस्न थाले। एक वर्षपछि टाउको समात्ने पत्नी परिवर्तन हुँदा स्थानीय मानिसले टाउको समातेर बसेकी महिलामाथि पानी छ्यापी दिने गर्थे र यहीँबाट यो पर्व मनाउने चलन बसेको जनश्रुति छ।
अर्को कथा बालकसँग सम्बन्धित छ। यो एउटा हिन्दु कथाबाट आएको जनविश्वास छ। एक पटक देवताले एकजना चलाख केटासँग एकअर्काको ज्यानकै बाजी राखी पहेली सुल्झाउन चुनौती दिन्छन्। केटाले मानिसको प्रताप बिहान अनुहारमा, दिउँसो छातीमा र राती खुट्टामा देखिन्छ, त्यसैले मानिसले शरीरका यी अंग त्यहीअनुसार पखाल्नुपर्छ भन्ने जवाफ फर्काउँदै सो बाजी जित्छ। यसपछि देवताका सात छोरीहरूले उनको प्रतिज्ञाअनुसार टाउको काटिदिन्छन्। अतः यो कथा फैलिएसँगै पाप र दुर्भाग्य धुन पानी प्रयोग गर्ने प्रचलनको सुरु भयो।
जाति ताईले मनाउने पानी खेल्ने पर्व एवम् पानी र रङसँग खेल्ने फागुपर्वको उद्देश्य असत्य, अन्यायमाथि सत्यको जितको खुसीयाली र सद्भाव तथा भाइचाराको प्रवर्धन हो। यसरी संसारको विभिन्न देश र क्षेत्रहरूमा मनाइने पर्वको आआफ्नै विशेषता हुन्छन्। एक रूपता र समान पनि हुन सक्छन्।
नेपालको राजधानी काठमाडौँस्थित वसन्तपुर दरबार चोकमा चीरसहितको लिंगो ठड्याएपछि नेपालभर होली पर्व (फागु) सुरु भएको मानिन्छ। फाल्गुण शुक्ल अष्टमीका दिन ठड्याइएको लिंगोलाई पूर्णिमाको रातमा ढालेर जलाएपछि होली पर्व समाप्त हुने मान्यता छ। काठमाडौँसहित पहाडी क्षेत्रमा पूर्णिमाका दिन नै होली मनाए तापनि तराईमा भने भोलिपल्ट (पूर्णिमापछिको पहिलो दिनमा) मनाइने गरिन्छ।
नेपालका सातै प्रदेशमा फागुपर्व धुमधामसँग मनाउने गरिन्छ। घरपरिवार, इष्टमित्र, साथीभाइ एकआपसमा पानी फाल्ने, लोला हान्ने, पानीमा रङ घोलेर फाल्ने, रङ दल्ने, होहल्ला र नाचगान गर्ने, कतै हास्यव्यङ्ग्य कार्यक्रम आयोजना गर्दै रमाइलो गरी होली मनाइन्छ।
रिस, राग, क्रोध, ईर्ष्या र दुश्मनी त्यागेर भाइचारा र सद्भाव बढाउन र असत्यमाथि सत्यको विजय भएको दिनका रूपमा पनि मनाइने यसलाई रङको चाड पनि मानिन्छ। खासगरी नेपाली तथा भारतीयले मनाउने होली भारतीयहरूको बाक्लो बस्ती भएको विश्वका विभिन्न ठाउँमा मनाउने गरेको पाइन्छ।
मिथिलाञ्चलमा फागुवा र कतै होरी भनिने यो होली पर्वलाई नेवारी संस्कृतिमा प्रेम दिवसको रूपमा पनि लिइन्छ। भक्तपुरमा चिर स्वायगू अर्थात् लिंग घुमाएपछि फागु पर्वको सुरूआत भएको मानिन्छ। दत्तात्रय मन्दिरसँगै रहेको भीमसेनको मन्दिरमा रहेको लिंगको आकृतिको काठ र रातो कपडाको योनी जुधाएर होली मनाउन सुरु गरिन्छ।
इच्छाविपरीत रङ दलिदिने, फोहोर पानी तथा हिलो लगायत विविध रसायनमिश्रित रङ छ्याप्ने तथा मादक पदार्थको सेवन गरी मात्तिएर समाजलाई विकृत गर्ने काम पनि भइरहेका छन्। यतातिर सचेत भइ साथै पानीको पनि बचत गर्दै सभ्य नागरिकसरह फागुपर्व मनाऔँ। फागुको शुभकामना।
(हिमालप्रेमा ०३, चैत २०७८ भिडियो सहित प्रकाशित)