-------------अजय अलौकिक

प्रागैतिहासिक कालदेखि सम्बन्ध गाँसिएका नेपाल र चीन हिमाल र नदीबाट भौगोलिक रूपमा मात्रै जोडिएका छैनन्, बौद्ध धर्म, संस्कृति, कलाका साथै आर्थिक कारोबारबाट पनि सौहार्द तथा मैत्रीपूर्ण सम्बन्धमा रहँदै आएका छन्। दौत्य सम्बन्ध स्थापना भएको ६ दशक पार गरिसकेको अवस्थामा नेपाल र चीन सम्बन्धमा कहिले उतारचढाव आएको छैन। सदावहार मित्रवत् सम्बन्ध रहँदै आएको छ।

बेलाबखतमा नेपालमा आइलाग्ने प्राकृतिक प्रकोप होस् या अघोषित नाकाबन्दीजस्तो मानवसिर्जित विपद्मा समेत चीनले सहयोग गर्दै आएको छ। यद्यपि कोरोना महामारीको संकटमा विश्व नै थलिएको अवस्थामा चीनबाट हुने सहयोग या बीआरआई फ्रेमवर्क मातहतका कामहरूले तीव्रता लिएनन्। तर महामारीको अवस्थामा स्वास्थ्य सामग्री, उपकरणदेखि खोपसमेत चीनले उपलब्ध गराएको थियो। चीन एक असल र भरपर्दो मित्र मुलुकका रूपमा रहेको छ। चीनले ठूलो र शक्तिशाली देशको हैसियतमा नेपालमाथि कहिल्यै ठूलो दाइको व्यवहार गरेको पाइँदैन।

प्रतिनिधिसभाबाट एमसीसी सम्झौता अनुमोदन भएपछि नेपालमा कतिपयले चीनको भूमिकालाई लिएर आलोचना गर्न थालेका छन्। चीन पनि यस्तै कुरामा सशंकित देखिन्छ। चीनले एमसीसीको सीधा विरोध नगरे तापनि त्यो अमेरिकी चाल हुन सक्ने बुझाइ चिनियाँ अधिकारीहरुको छ। यद्यपि, चीनले एमसीसी अनुमोदन भएपछि नेपाल र नेपाली जनताको निर्णयलाई स्वागत गरिसकेको छ।

हो, चीनले एमसीसी पारित हुनुअघि ‘जबरजस्ती कूटनीति’लाद्न खोजेको र ‘पान्डोरा बक्स’हो कि भनेर प्रश्न राखेको थियो। चीनले त्यसो भन्दा एमसीसी अन्योलमा थियो। अब अनुमोदन भई कार्यान्वयनको बाटोमा छ, जुन स्वाभाविक हो। यही भावनामा चीनले नेपाली जनतालाई आफ्नो स्वतन्त्र विकासको बाटोको छनोटमा सदा समर्थन गर्ने जनाएको छ। राष्ट्रिय हित र जनताको इच्छालाई प्रतिबिम्बित गर्ने सही छनोटका लागि नेपाललाई आर्थिक तथा सामाजिक विकासमा आफ्नो क्षमताअनुसार सहयोग गरिरहने भनाइ चीनको छ।

चीनको परराष्ट्र मन्त्रालयका प्रवक्ता वाङ वनपिनले नेपालको मैत्रीपूर्ण छिमेकी र विकास साझेदारका रुपमा चीनले नेपाली जनतालाई स्वाधीन रुपमा विकास बाटो छनोट गर्न निरन्तर रुपमा समर्थन दिने बताएका छन्। यस्तो अवस्थामा नेपालले चीनको भूमिकाप्रति केही आशंका छ भने स्पष्ट बनाउने प्रयास गरेको देखिँदैन। नेपालको तेस्रो मुलुकसँगको सम्बन्धबाट चीनमाथि हुन सक्ने गतिविधितर्फ चीन सतर्क र सशंकित देखिन्छ।

हुन त एमसीसी पासपछि नेपाल एक चीन नीतिको पक्षमा रहेको र चीनविरुद्ध कुनै गतिविधि हुन नदिने प्रतिबद्धतासहित नेपाल सरकारले विज्ञप्ति सार्वजनिक नगरेको होइन। तापनि सदाबहार छिमेकीलाई पूर्ण आश्वस्त पारिएको देखिँदैन। नेपालमा बहुमतीय कम्युनिस्ट सरकार लरबराइरहेको अवस्थादेखि गठबन्धन सरकार बनेपछि आजको दिनसम्म उत्तर छिमेकीसँग उच्चस्तरीय वार्ता भएको छैन।

कोभिड-१९ महामारीको अवस्थामा चिनियाँ राष्ट्रपति र नेपाली राष्ट्रपतिबीच केही पटक टेलिफोन संवाद भएका थिए। असहज जस्तो देखिएको परिस्थितिमा देशको प्रतिनिधित्व गर्न चीनका लागि राजदूतसमेत खटाइएको छैन। यसरी दुई देशबीचको सम्बन्धलाई सिंहावलोकन गर्ने एउटा आधार बनेर आइदिएको छ, चीनको मुखपत्र मानिने ग्लोबल टाइम्समा प्रकाशित राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीको अन्तर्वार्ता। यो अन्तर्वार्ताले चीन र नेपालबीचको सम्बन्धमा नयाँ आयाम थपिने विश्वास गरिएको छ।

एमसीसी चीनलाई घेराबन्दी गर्ने चाल भएको भन्ने केही नेपाली नेताको भनाइ, एमसीसीको विरोधमा चीनको नाम जोडिनु, चीनले नेपालमाथि आफ्नो विचार लाद्न खोज्यो भन्ने आरोप लाग्नु र आजको शक्तिशाली चीन हिजोको जस्तो निःस्वार्थ र दुःखको साथी नरहेको गुनासो उठिरहेका बेला यो अन्तर्वार्ता एउटा दुई देशबीच सम्बन्ध अझै प्रगाढ छ भन्ने कुरा अभिव्यक्त गर्ने माध्यम बनेको देखिन्छ। दुई देश र जनताबीच देखाउन खोजिएको अमिलोपन हटाउने र धमिलो पानीमा माछा मार्न खोज्नेलाई सावधानी गराउन खोजिएको छ।

यसैगरी चीन र पूर्ववर्ती केपी ओली सरकारका पालामा भएका सन्धिसम्झौता कार्यान्वयनका लागि चीन अघि बढ्ने संकेत पनि हो। दुई वर्षसम्म सारा संसार नै कोभिड-१९ महामारीका कारण थलिएपछि बिस्तारै तंग्रिँदै गएको अवस्थामा चीनले अघिल्लो सरकारसँग भएका सम्झौता कार्यान्वयन गर्न गराउन चाहेको बुझिन्छ। चीनको चौधौँ पञ्चवर्षीय (२०२१-२०२५) योजनामा तिब्बत स्वायत्त प्रदेशलाई दक्षिण एसियासँग जोड्ने एक महत्त्वपूर्ण कोरिडोर बनाउने परियोजना समावेश छ।

यसबाहेक चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले छिमेकी बलियो भएमा आफू पनि बलियो हुने भन्ने धारणा बारम्बार दोहोर्‍याउने गरेका छन्। त्यसैले पनि चीनले नेपालको विकासलाई प्राथमिकतामा राख्ने गरेको स्पष्ट हुन्छ। चीनले अघिल्लो वर्ष सार्वजनिक गरेको नयाँ युगमा चीनको अन्तर्राष्ट्रिय विकास तथा सहकार्य शीर्षकको श्वेतपत्रमा नेपालको नाम दस ठाउँमा उल्लेख छ।

सन् २०१३ यता चीनको बेल्ट एन्ड रोडको आरम्भसँगै चीन नेपाल विकास सहयोगमा नयाँ अध्याय आरम्भ भएको उल्लेख श्वेतपत्रमा छ। यस्तै चीनले भौतिक संरचनाको निर्माण, सहरी वातावरणमा सुधार, गुणस्तरीय शिक्षा, सीपमूलक शिक्षा, सन् २०१५ को विनाशकारी भूकम्पसहित प्राकृतिक प्रकोप उद्धार, पुनर्निर्माण तथा प्रकोप निवारण क्षमताको स्तरोन्नति लगायतका क्षेत्रमा सहयोग भइरहेको विषय पनि समावेश छ। श्वेतपत्रबाट चीनले नेपालको समग्र विकासमा चासो राखेको स्पष्ट झल्किन्छ।

उक्त अन्तर्वार्ता दुई देश बीचको सुमधुर सम्झनाको सिंहावलोकन पनि हो। चीन र नेपालले वैज्ञानिक अवधारणाअनुसार संयुक्त रूपमा सन् २०२० डिसम्बर ८ (२०७७ मंसिर २३, मंगलबार) सगरमाथाको नयाँ उचाइ ८,८४८.८६ मिटर घोषणा गरेका थिए। जसले नेपाल र चीनको गहिरो मित्रतालाई सगरमाथासरह उचाइ स्थापित गरेको छ। यस अवसरमा चिनियाँ राष्ट्रपतिले सन्देशमार्फत विगतमा विश्वको सबैभन्दा अग्लो शिखर चोमोलोङ्मा (सगरमाथा) लाई दुई देशको सीमारेखाका रूपमा सीमांकन गरी चीन-नेपाल मित्रता शिखर नामकरण गरिएको उल्लेख गर्दै सगरमाथाको नयाँ उचाइको संयुक्त रूपमा घोषणा गर्नु त्यही परम्पराको निरन्तरता भएको व्यक्त गरेका थिए।

चिनियाँ राष्ट्रपति सीले सन्देशमा दुई देशका जनताको आपसी लाभ, साझा भविष्य तथा समृद्धिका लागि रणनीतिक साझेदारीका क्षेत्रमा सहकार्य चीरस्थायी रहोस् भन्दै नेपाल स्थायित्व, विकास र समृद्धिको मार्गमा अघि बढोस् भन्ने कामना गरेका थिए। दुई देशले संयुक्त रूपमा सगरमाथाको नयाँ उचाइको घोषणा द्विपक्षीय सम्बन्धमा एउटा कोसेढुंगा नै हो।

त्यसअघि सन् २०१९ अक्टोबरमा नेपालसँगै विश्व एउटा ऐतिहासिक घटनाको साक्षी बनेको थियो। २३ वर्षपछि चिनियाँ राष्ट्रपतिबाट भएको नेपालको राजकीय भ्रमण नेपाल चीन सम्बन्धमा अर्को आयाम हो। चिनियाँ राष्ट्रपति सीको नेपाल भम्रणअघि नेपाली राष्ट्रिय दैनिकमा प्रकाशित लेखमा पनि उनले दुवै देशले एकले अर्कोलाई सम्मान र विश्वास गर्दै एकले अर्काको समर्थन गर्दै आएको उल्लेख गरेका थिए। उनले लेखेका थिए, ‘हामीबीचको यस्तो पारस्परिक सम्मान, मैत्रीपूर्ण सहयोगको सम्बन्ध छिमेकी मुलुकहरूबीचको राम्रो सम्बन्धको नमुना बनेको छ।’

सीले आफ्नो लेखमा सन् २००८ मा चीनको सछ्वान प्रान्तको वनछ्वानमा विनाशकारी भूकम्प गएपछि नेपाल सरकार र नेपाली जनताले सक्रियताका साथ राहत सामग्री प्रदान गरी सहयोग पुर्‍याएको र त्यसैगरी सन् २०१५ मा नेपालमा महाभूकम्प गएपछि चिनियाँ सरकार र जनताले तुरुन्तै उद्धार कार्य प्रारम्भ गरी भूकम्प पुनःनिर्माणमा सहयोग पुर्‍याएको सम्झना गर्दै चीन र नेपाल एकअर्कालाई सहयोग गर्ने असल दाजुभाइका रूपमा वर्णन गरेका थिए।

उक्त आलेखअनुसार चीन र नेपाल एकआपसमा सम्मान र विश्वास गर्ने असल मित्र हुन्। शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँचवटा सिद्धान्तका आधारमा दुवै पक्षले सफलतापूर्वक दुई देशबीचको सीमालाई रेखांकित गरी हिमालयलाई दुई देशबीचको बलियो स्तम्भ बनाएका छन्। दुवै पक्षले एकअर्काको मुख्य चासोको विषयलाई दृढताका साथ समर्थन गर्दछन्। नेपाल एक चीनको नीतिमा अडिग छ। त्यसको दृढताका साथ पालना गरेको छ। कुनै पनि शक्तिलाई नेपालको भूमि प्रयोग गरी चीनविरोधी गतिविधि सञ्चालन गर्न दिएको छैन। चीनले राष्ट्रिय सार्वभौमिकता, स्वतन्त्रता, देशको अखण्डताको रक्षा गर्न र देशको अवस्थाअनुरूप विकास मार्ग अपनाउन नेपाललाई दृढतापूर्वक समर्थन गरेको छ।

उनले उज्ज्वल भविष्यका लागि एकसाथ रही संयुक्त प्रयास गर्दै नयाँ युगमा चीन–नेपाल सम्बन्धलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन, दुवै पक्षले दीर्घकालीन सम्बन्धका खाका तयार गर्न, आपसी राजनीतिक विश्वास बढाउन, एकअर्काको मुख्य चासोका विषयमा आपसी सहयोगलाई अझै सुदृढताका साथ जारी राख्न आग्रह गरेका थिए।

सन् २०१९ दोस्रो बेल्ट एन्ड रोड अन्तर्राष्ट्रिय फोरमका अवसरमा नेपालका राष्ट्रपतिबाट चीनको राजकीय भ्रमणको अवसर जुरेको थियो। सो अवसरमा राष्ट्रपति भण्डारी र चीनका राष्ट्रपति सीबीच द्विपक्षीय वार्ता तथा केही ऐतिहासिक सम्झौता भएको थियो।

सन् २०१९ दोस्रो बेल्ट एन्ड रोड अन्तर्राष्ट्रिय फोरमअन्तर्गत लिडर्स राउन्डटेबलको समापनसँगै जारी संयुक्त विज्ञप्तिमा उल्लेखित ६४ परियोजनामध्ये इकोनोमिक कोरिडोर एन्ड कनोक्टिभिटी परियोजनामा नेपाललाई समेटिएको थियो। यस मातहत नेपाल चीन हिमालय वारपार बहुपक्षीय सम्पर्क सञ्जाल तथा नेपाल चीन सीमापार रेलमार्ग समावेश गरिएको छ।

हिजोसम्म भौगोलिक अवस्थाका कारण नेपाल चीन सम्बन्ध चाहेअनुरूप बढ्न सकेको थिएन।  अहिले चीनमा जल, जमिन, उच्च भूभाग तथा पहाडी भूमिबीच व्यापक रूपमा पूर्वाधार तथा राजमार्ग र रेलमार्ग निर्माण भएको छ। नेपालसँग सीमा जोडिएको तिब्बतको अभूतपूर्व विकास र समृद्धि यसैको प्रमाण हो। हिजो भौगोलिक अवस्था र भूबनोटका कारण टाढा देखिएको उत्तरी छिमेक नजिक बन्दै गएको छ। नेपाल भूपरिवेष्टित देशबाट भूजडित देश बनेको छ। यद्यपि यो निकटतालाई नेपालले सामीप्यतामा बदल्न सकेको छैन।

अन्तर्राष्ट्रिय जगत्‌मा नेपालको प्राथमिकता र चासो दिनानुदिन बढ्दै गएको छ। तापनि नेपालले सर्वप्रथम दुई छिमेकीलाई त्यसपछि तेस्रो मुलुकलाई महत्त्व दिँदै अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा आफ्नो कूटनीतिक दृष्टिकोण प्रष्ट राख्नु उचित देखिन्छ। निःसन्देह भारत-चीन-अमेरिकाको सम्बन्ध सकारात्मक हुनु नेपालसहित सारा संसारको हितमा छ। आजको विश्वको शक्तिशाली राष्ट्रको पङ्क्तिमा उभिएका दुई छिमेकीसँगै तेस्रो मुलुकलाई सन्तुलनमा राख्न र नचिढ्याउन कूटनीतिक कौशलताको व्यापक खाँचो छ। कतै अपरिपक्व र अकुशल कूटनीतिको जोखिममा नेपाल पर्ने त होइन? हात्ती र ड्र्यागनसँगै उडी आइपुगेको चीलबीचको छिनाझम्टीको खेलबाट नेपाललाई जोगाउनुपर्छ। असल छिमेकीका सिद्धान्त पछ्याइरहेका नेपाल र चीनबीचको सम्बन्ध सौहार्दपूर्ण, सद्भावमय र मित्रवत् छ। दुई देशबीच हाल देखिएको असमञ्जस अवस्थामा उक्त अन्तर्वार्ता सम्बन्धलाई ‘रिबुट’गर्ने सशक्त माध्यम बनेको छ।

(हिमालप्रेसमा २९, फागुन २०७८ मा प्रकाशित)