सन् २०१५ जुन १२ देखि १६ सम्म चीनको युन्नान प्रान्तको सदरमुकाम खुन्मिङमा 'तेस्रो चीन दक्षिण एसिया एक्स्पो' आयोजना गरिएको थियो। एक्स्पोको विशेष रिपोर्टिङ गर्न सीआरआई नेपाली सेवाकी सहकर्मी मुना (चिनियाँ नाम त्वाननाना)सँग म पनि खुन्मिङ पुगेको थिएँ।

   उक्त कार्यक्रममा भाग लिनका लागि नेपालबाट पत्रकारहरुको एक प्रतिनिधिमण्डल पनि आएको थियो। नेपाली पत्रकारहरुमा जनआस्था साप्ताहिकका सम्पादक किशोर श्रेष्ठ, बुधबार साप्ताहिकका तत्कालीन सम्पादक विष्णु रिजाल र राससका तत्कालीन बोर्ड सदस्य सन्तोष न्यौपाने, कान्तिपुर दैनिकका तत्कालीन कूटनीतिक पत्रकार चन्द्रशेखर अधिकारी, कान्तिपुर टेलिभिजनबाट सरल गुरूङ र क्यामरा पर्सन सन्जय लुइटेल थिए।

   एक्स्पो उद्घाटन र मुख्य कार्यक्रमको रिपोर्टिङ गरेपछि हामीलाई जुन १४ आइतबार खुन्मिङको पश्चिमपट्टि रहेको छुसिओङ 'यी' जातीय स्वायत्त प्रिफेक्चर अवलोकन गराउन लगियो। शतप्रतिशत 'यी' जातिका मानिसहरु बसोबास रहेको उक्त क्षेत्र अत्यन्त सफा र 'यी' जातिका पहिचान झल्किने सामग्रीले झकिझकाउ थियो। 'यी' जाति चीनको अल्पसङ्ख्यकमध्ये एउटा हो। चीनमा ५६ जातिका मानिसहरु छन्। हान जातिबाहेक अरु ५५ जातिहरु अल्पसङ्ख्यक हुन्।

   साँझ एउटा पोखरीको बीचमा रहेको रेष्टुरेन्टमा खाना खानका लागि प्रिफेक्चर सरकारले हामी विदेशी पत्रकारहरुलाई निम्त्याएको थियो। नेपाली बाहेक विभिन्न देशका पत्रकारहरु पनि भ्रमण टोलीमा सहभागी थिए। पोखरीको एकापट्टि सिँगारिएको मञ्च थियो भने अर्कापट्टि रेष्टुरेन्ट।

   खाना खाइसकेपछि उद्घोष भयो 'अब हामी विदेशी पाहुनाहरुलाई 'यी' जातिमा प्रचलित विवाह संस्कारको विशेष समारोहमा सहभागी गराउँदैछौँ।' हरेक देशका टोली नेतालाई मञ्चमा बोलाइयो।अन्य देशका टोली नेतासँगै नेपालको तर्फबाट किशोर श्रेष्ठ मञ्चमा उभिए। सहकर्मी मुनाले आयोजकलाई के भनिन् कुन्नि, मलाई पनि मञ्चमा बोलाइयो।

   मञ्चमा गएपछि दोभाषे चिनियाँ युवतीले भनिन् 'यहाँ लहरै बसेका 'यी' जातिका बेहुली हुन्। आफूलाई मन पर्ने एउटी बेहुली छानेर प्रेम प्रस्ताव राख्नुपर्छ।' लौ जा, अब परेन त फसाद!

   बेहुलीलाई राखिने प्रस्ताव अनुसार बेहुलो छनोट हुने रहेछ। हेर्दा हेर्दै मञ्चमा म एक्लो विदेशी रहेँ। अझ भनौँ एक्लो बेहुलो।नाटक नै सही जसोतसो बिहे गरियो। यो बिहे गर्दाको रमाइलो कुनै अर्को आलेखमा वर्णन गरौँला।

   बिहेको नाटक सकिँदा रातको १० नाघेको थियो। होटलमा फर्कनका लागि बसमा चढ्यौँ। चन्द्रशेखर अधिकारीले मलाई जिस्काउँदै भने 'कस्तो बिहे? सुहागरात पनि मनाउन नपाउँदै बेहुली त लागी माइतितिरै।बेहुलो चाहिँ यहाँ निन्याउँरो अनुहार लगाएर बसेको छ!'

      विष्णु रिजालले थपे 'चेतनाथजी चीनका विभिन्न ठाउँमा घुमिरहनुहुन्छ। यसैगरी सबैतिर बिहे गर्दै हिँड्ने हो कि भनेर मलाई त शङ्का लाग्यो।'

   विष्णुजीको कुरा सुनेपछि चिनियाँ सहकर्मी मुनाले फ्याट्टै भनिन् 'बिहे गर्नका लागि चेतनाथजी त साँच्चै अरनिको जस्तै।'

      नेपाली साथीहरु गलल्ल हाँसे। विदेशी पत्रकारले हाम्रो कुरो बुझेनन्। मुनाको भनाइ नेपाली पत्रकारहरुले पनि राम्ररी भेउ पाएनन्। मलाई चाहिँ भित्र च्वास्स घोच्यो। किनभने त्यस अगाडि पढेको थिएँ अरनिकोले १० जना चिनियाँ युवतीसँग बिहे गरेका थिए। पहिले नै नेपालमा बिहे गरेकासँग अरनिकोका ११ जना श्रीमती थिए। मुनाजीले अरनिकोसँग तुलना गरेर मलाई व्यङ्ग्य गरेकी थिइन्।

   साँच्चै अरनिकोले किन त्यति बिधि बिहे गरे होलान्? अहिले पनि यो प्रश्न बारम्बार उठ्छ मेरो दिमागमा। यस बारेमा खोजी गर्दा ठोस कुरा त भेटिँदैन तर केही आधारहरुबाट हेर्दा चिनियाँ वादशाहको जालझेल र अरनिकोमा रहेको युवतीप्रतिको आशक्ति हुनसक्छ।

   अरनिकोको जन्म सन् १२४४ मा भएको बेइजिङस्थित श्वेतचैत्यको अभिलेखमा उल्लेख छ। सत्यमोहन जोशीले अरनिकोको ग्रन्थ लेख्दा उनको जन्म १२४३ भनेर उल्लेख गरेका छन्। संभवत इ.सं.लाई बि.सं.मा परिणत गर्दा यस्तो भएको हुनुसक्छ।

   अरनिको १७ वर्षको उमेरमा सन् १२६१ मा ८० जना नेपाली कालिगडको नेतृत्व गर्दै तिब्बत गएका थिए। १७ वर्षका किशोर अरनिको नेपालमै बिबाहित थिए र उनका एकजना छोरा समेत जन्मि सकेका थिए।

   तिब्बतको सिगाच्छेमा शाक्य गुम्बाको स्वर्ण चैत्य बनाउने काम २ वर्षमा सम्पन्न भयो। काम सम्पन्न भएपछि ७९ नेपाली कालिगडसँगै अरिनिको पनि नेपाल फर्कन चाहन्थे। अरुभन्दा सिपालु भएकाले अरनिकोलाई नेपाल फर्कन नदिई अन्य परियोजना सुम्पेर काममा लगाइयो। विशेषगरी चिनियाँ वादशाह कुब्लाई खाँनका धर्मगुरु फागपाले उनलाई रोकेका थिए। फागपा कुब्लाईद्वारा नियुक्त तिब्बतका मुख्य प्रशासक थिए।

   फागपाले अरनिकोलाई बौद्ध धर्म शिरोपर गराएर भिक्षु बनाए। केही वर्ष तिब्बतमा काम गरेपछि उनी फागपाका साथमा चीनको तत्कालीन राजधानी शाङतु (भित्री मङ्गोलिया) आए। चीनका तत्कालीन सम्राट कुब्लाइ खाँनले तातु (हालको बेइजिङ)मा राजधानी सार्न खोजिरहेका थिए।

   बेइजिङमा राजधानी स्थापना गर्ने कार्यका लागि कुनै विशेष महत्वको प्रतीक आवश्यक थियो। त्यसका लागि अरनिकोले श्वेत चैत्य बनाइ दिए। श्वेत चैत्य निर्माण गर्नका लागि अरनिकोलाई ८ वर्ष लागेको थियो। यही बीचमा अरनिकोले नेपाल फर्कने ढिपी कसे। श्रीमती र छोराको सम्झना आएको भनेपछि सुनका असर्फीसहित एक डफ्फालाई नेपालमा पठाएर अरनिकोका श्रीमती र छोरालाई ल्याउन कुब्लाइ खाँनले आदेश दिए।

   श्वेत चैत्य निर्माण गरेपछि कुब्लाई खाँनले प्रशन्न भएर अरनिकोलाई १५ हजार मु अर्थात् एक हजार हेक्टर जमिन उपहारमा दिए। त्यति मात्र होइन उनले अरनिकोलाई उक्त जमिनमा काम गराउनलाई एक सय किसान र एक सयवटा घरपालुवा पशुहरु पनि दिएका थिए। यसबाट अनुमान गर्न सकिन्छ कि अरनिकोलाई खुशी बनाउनका लागि थुप्रै रखौटीहरु पनि टक्र्याइएको हुनुपर्छ।

   अरनिकोका श्रीमती र छोरा लिन चिनियाँ डफ्फा काठमाडौँ हिँडेपछि अरनिकोले चीनमा पहिलोपटक बिहे गरे। उनले तिब्बतमा बौद्धधर्म अँगालेर भिक्षु भइसकेका थिए। भिक्षु आजीवन ब्रम्हचारी हुनुपर्ने भएकाले उनले भिक्षुको जीवन त्याग गरी फेरि गृहस्थीमा फर्किए।

   नेपालबाट श्रीमती बेइजिङ पुग्दा अरनिको नयाँ चिनियाँ श्रीमतीसँग थिए। त्यतिबेला अरनिकोलाई मन्त्री सो सरहको पद कुब्लाई खाँनले दिएका थिए। अनरिनकोका साथमा दर्जनौँ सुरक्षाकर्मी, सुसारे, सेवक, सहयोगी र मूर्तिकला तथा चित्रकलाका शिक्षार्थीहरु थिए। यस्तो उच्च तहको व्यक्तिले रखौटी राख्ने अथवा एकभन्दा बढी बिहे गर्ने प्रचलन थियो त्यो समयमा।

   लेख्य इतिहास त भेटिँदैन तर कुनै कुनै चिनियाँ विज्ञले भन्ने गर्छन् जब जब अरनिकोले नेपाल फर्कन्छु भन्थे तब बादशाहले एउटी तरुनी भिराइहाल्थे। तरुनीमा भुलिएपछि उनी नेपाल फर्कदैनन् भन्ने सोचाइ थियो। त्यही सोचाइले काम गरेको पनि हुन सक्छ।

   अरनिकोले एकजना नेपाली र १० जना चिनियाँ युवतीसँग बिहे गरेका थिए। सत्यमोहन जोशीद्वारा लिखित पुस्तक 'कलाकार अरनिको' का अनुसार नेपाली श्रीमतीको तर्फबाट एक छोरा र एक छोरी थिए। छोरातिरबाट दुई नाति र एक नातिनी भएको जानकारी छ भने छोरीतिरबाट सन्तान भए नभएको उल्लेख छैन।

   अरनिकोले चिनियाँ राजशाही परिवारकी एक युवतीसँग बिहे गरेका र उनीहरुबाट जन्मिएकी छोरी भिक्षुणी बनेकी थिइन्। यसैगरी अरनिकोले दुईजना मंगोलियन महिलासँग बिहे गरेका थिए। तीमध्ये एकजनाबाट सन्तान भएनन् भने एकजनाबाट एक छोरी थिइन्।हान जातिकी एक श्रीमतीबाट पनि अरनिकोका सन्तान थिएनन्।

   अरिनकोका १० चिनियाँ श्रीमतीहरुबाट ११ जना सन्तान थिए। ती मध्ये ६ जना छोरी र ५ जना छोरा थिए। नेपाली र चिनियाँ ११ श्रीमतीबाट अरनिकोका १३ जना छोराछोरी रहेका थिए।

   सत्यमोहन जोशीको किताब जस्तै बेइजिङस्थित श्वेत चैत्य व्यवस्थापन समितिले प्रकाशन गरेको 'अरनिकोको सचित्र जीवनी' मा पनि श्रीमती र छोराछोरीको संख्या उही उल्लेख छ। तर बाबुराम आचार्यद्वारा लिखित 'चीन तिब्बत र नेपाल' पुस्तकमा चाहिँ अरनिकोका एक नेपाली र सात चिनियाँ श्रीमती रहेको उल्लेख छ। साथै यी श्रीमतीहरुबाट ६ जना छोरा र ८ जना छोरी जन्मिएको पनि आचार्यले लेखेका छन्।

   एउटा कुरा के अचम्मको छ भने अरनिको र मार्कोपोलो एकै समयमा चीनमा आएका थिए। मार्कोपोलोले चीन र युरोपलाई जोड्ने काम गरे। चिनियाँ चङ्गा लगायतका थुप्रै चिनियाँ उत्पादन र संस्कृतिलाई उनले युरोपमा पुर्‍याए। युरोपेली केही उत्पादन र संस्कृतिलाई उनले चीनमा भित्र्याए।

   अरनिकोले चाहिँ नेपाल र चीनलाई जोड्ने काम गरे। नेपाली कला र संस्कृतिलाई चीनमा भित्र्याउने काम गरे।आज बेइजिङ, तिब्बत, ऊथाइशान लगायतका क्षेत्रमा अरनिकोले निर्माण गरेका कलाकृतिहरु सजीव छन्। तर मार्कोपोलोले त्यस्तै युग बाँच्ने कुनै काम गरेनन् कारण उनी एक व्यापारी थिए।

   अब प्रश्न उठ्छ मार्को पोलो पनि लामो समय चीनमा बस्दा अरनिकोले जस्तै किन चिनियाँ युवतीसँग बिहे गरेनन्। हुनसक्छ मार्कोपोलोले कुनै उच्च सरकारी दर्जा प्राप्त गरेका थिएनन्। उनलाई वादशाहले सेवक, रखौटी अथवा सहयोगी खटाएका थिएनन्। त्यसैले उनले धेरै चिनियाँ युवतीलाई श्रीमती बनाउने अवसर पाएनन्।

   अरनिको नेपालका राष्ट्रिय विभूति हुन्। उनले नेपाल र चीनलाई सांस्कृतिक सेतूमा जोड्ने महत्वपूर्ण काम गरेका छन्। हामी नेपालीहरु अरनिकोको नाम लिँदा मात्र गौरवान्वित हुन्छौँ।

   यो स्तम्भकार चीनको राजधानी बेइजिङमा बसेर पत्रकारिता गरेको एक दशक हुन लागेको छ। यो समयमा अरनिकोका बारेमा खोज अनुसन्धानमा रुचि बढेको छ।अरनिकोले जस्तै युगौँ बाँच्ने काम त गर्न नसकिएला तर उनको बारेमा खोजीनीति गरेर केही नयाँ जानकारी ल्याउन पाए आफूलाई अरनिकोको देशको नागरिक भन्न पाउँदा गौरवबोध अवस्य हुनेछ।

   तर, चिनियाँ सहकर्मी मुनाले भनेजस्तै श्रीमती बटुल्न मात्र अरनिको जस्तो हुन भएन नि！

साभारः नेपाल भ्युज अनलाइन।