डेढ वर्ष अगाडि सिन्धुपाल्चोककी डोमा शेर्पा बेइजिङस्थित नेपाली दूताबासमा एउटा गुनासो लिएर आइन्। ३६ वर्षीय डोमा काथमा ४५ वर्षीय एक चिनियाँ पुरुष पनि थिए। डोमाको गुनासो थियो 'मेरो बुडाले सधैँ रक्सी चुरोट खाइरहन्छ। रक्सी र चुरोट नखान जति भने पनि मान्दैन। तपाईंहरुले सम्झाइ दिनुपर्‍यो।'

   ती अधबैँसे चिनियाँ पुरुष डोमाका श्रीमान् थिए। डोमाले चार वर्ष अगाडि चिनियाँसँग बिहे गरेकी थिइन्। नेपालको तुलनामा चीनमा सुखै भए पनि उनको लोग्नेले सधैँ चुरोट तानिरहने अनि हरेक दिन रक्सी तथा बियर खाने गरेको उनले सुनाइन्।

   घर परिवारभित्र त्यो पनि श्रीमान्‌श्रीमतीबीचको कुरालाई दूताबासमै ल्याउनुपर्ने त थिएन। दूताबासमा उनले गुनासो गरेको सुनेपछि अनुमान लगाउन सहज थियो। सायद रक्सी र बियर खाएपछि श्रीमान्‌बाट शारीरिक हिंसा पनि हुन्छ होला। तब त उनले गुनासो गरिन्।

   डोमाले स्पष्ट पार्दै भनिन् 'रक्सी र बियर खाएपनि झैझडा त गर्दैन। अहिलेसम्म हात पनि फर्काएको छैन। तर पैसा खर्च हुन्छ नि। म गर्भवती छु। यस्तो बेला मेरो छेउमा चुरोट नखाउ भनेको मान्दैन।'

   चार वर्ष अगाडि भोजपुरकी अरुणा राईले पनि उस्तै गुनासो नेपाली दूताबासमा गरेकी थिइन्। सात वर्ष अगाडि चिनियाँसँग बिहे गरेर आएकी अरुणाको ६ वर्षे एउटा छोरा पनि छ। श्रीमान्‌ पनि नियमित रुपमा चुरोट र रक्सी खाएको अरुणालाई मन परेको रहेनछ।

                       (सङ्ग्रहालय बनाइएको कान्सु प्रान्तस्थित माओले सेल्टर लिएको एक घरमा जहाँ चुरोटको थाक छ।)

   चीनमा चुरोट तान्नु र रेष्टुरेन्ट गएर रक्सी तथा वियर पिउनुलाई एक प्रकारको संस्कृति जस्तै मानिन्छ। यो प्रचलन यति लोकप्रिय छ कि मान प्रतिष्ठा र इज्जतपनि गाँसिएको छ। नेपालमा भए रक्सी र चुरोट सेवन गर्दा इज्जत जाने तर चीनमा चाहिँ इज्जत कमाइने！

   सन् १९७८ देखि चीनमा सुधार र खुलापन सुरु भएको हो। सुधार र खुलापनले चिनियाँहरुलाई सम्पन्न बनाउँदै लग्यो। फलतः आफू धनी छु भन्ने कुरालाई अरुहरुका सामु प्रस्तुत गर्नका लागि महङ्गा चुरोट पिउने चलन छ चीनमा।

   अध्यक्ष माओ चतुङ लगातार चुरोट (चेनस्मोकर) पिउँथे। उनको सिको गर्दै धेरै चिनियाँले चुरोट तान्न सिके। सन् १९४९ मा जनगणतन्त्र चीन स्थापना हुनु अगाडि चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी सीपीसीले जनमुक्ति युद्धको समयमा आयोजना गरेको लङमार्चको समयमा माओले सेल्टर लिएको ठाउँलाई अहिले पनि लाल पर्यटनका रुपमा संरक्षण गरिएको छ। ती क्षेत्रमा माओले पिउने चुरोटलाई थाक लगाएर राखिएको देखिन्छ।

   चीनका वर्तमान राष्ट्रपति सी चिनफिङले सांस्कृतिक क्रान्तिताका श्रम शिविरमा रहँदा पल्लो शान्षी प्रान्तको ल्यानचाहमा रहँदा १७ वर्षकै उमेरमा चुरोट तान्न थालेका थिए। दिनभर ग्रामिण गरिब मान्छेसँग मिलेर कडा श्रम गर्ने र रातभर पढ्ने बानी सी चिनफिङको थियो। पढ्दा पढ्दै निद्रा लाग्ने भएकाले निद्रा भगाउन उनी चुरोट तान्न थाले। पछि यो बानीमा परिणत भयो। यसबाट उनले दुईवटा शिक्षा प्राप्त गरेको बताउने गरेका छन्। उनले चिनियाँ युथ लिगको कार्यक्रममा भनेका छन् 'युवाहरुले चुरोट तान्ने र राति अबेलासम्म जागा बस्ने गर्नु हुँदैन। यसले स्वास्थ्यमा भयङ्खर खराबी ल्याउँछ।' हिजोआज सी चिनफिङले चुरोट तान्न पूर्ण रुपमा छोडेका छन्।

                          (पत्रिकाको आवरणमा प्रकाशित चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङ रक्सी पिउनु अगाडिको फोटो।)

   चुरोट सेवनमा चिनियाँहरुको अनौठो चलन छ। उनीहरुको गोजीमा महङ्गो र सस्तो दुई प्रकारको चुरोट हुने गर्छ। कुनै पार्टी अथवा जमघटमा गयो भने उनीहरु महङ्गो चुरोट निकाल्छन्। चुरोट पिउँदा अरुलाई पनि दिनुपर्ने चिनियाँ शिष्टता छ। यदि तपाईंलाई कसैले एक खिल्ली चुरोट दियो भने त्यो तानिसकेपछि बदलामा तपाईंले दुई खिल्ली दिनुपर्छ। यस हिसाबले चुरोट तान्ने होड नै चल्छ। सस्तो चुरोट चाहिँ आफू एक्लै भएको बेला तान्नका लागि हो। सधैँ महङ्गो त तान्न सकिँदैन नि！

   माओ रक्सीका पनि पारखी थिए। उनले खाने महङ्गो रक्सीमा माओथाई एक हो। चीनको क्विचौ प्रान्तमा पर्ने एउटा पहाडको नाम हो माओथाई। यही पहाडी क्षेत्रमा छिङ वंशकालमा उत्पादन सुरु भएकाले यसको नाम माओथाई रहन गएको हो। यो रक्सीले विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार प्राप्त गरिसकेको छ।

   चीन भ्रमणमा आउने उच्चस्तरका विदेशी पाहुनालाई यही रक्सी खुवाएर चीनले स्वागत गर्ने गरेको छ। यसको उत्पादन बिधि, फरक स्वाद, चिनियाँ प्रतिष्ठा, अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति, पुगनपुग २ सय वर्षको इतिहास आदि कारणले यो रक्सीको महिमा उच्च रहेको हो। माओथाई उत्पादन गर्ने कम्पनी क्विचौ माओथाई कम्पनी चिनियाँ सरकारी कम्पनी हो।

   रक्सीसँग चिनियाँ संस्कृतिको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको छ। चीनका कतिपय अल्पसङ्ख्यक जातिका संस्कारमा रक्सी अनिवार्य जस्तै हुन्छ। चीनमा ५६ जाति छन्। हान जाति बाहेक बाँकी ५५ जाति सबै अल्पसङ्ख्यक जाति हुन्। 

   चीनको युन्नान प्रान्तको यी जातीय स्वायत्त प्रिफेक्चरमा आउने पाहुनालाई रक्सीले स्वागत गरिन्छ। स्वागत गर्ने चलन पनि कस्तो छभने स्थानीय यी जातिका महिला तथा पुरुषहरु रक्सी लिएर आउँछन् र गीत गाउँदै रक्सी खुवाउँछन्। एउटा समूह गएपछि अर्को समूह आउँछ। हरेक समूहले एक एक गिलास रक्सी पियाउँछन्। पाहुनाले रक्सी पिएर गिलास नरित्याएसम्म गीत गाइरहन्छन्।

(रक्सीको प्याला लिएर उभिएका तिब्बती महिलाहरु।)

   यसै पनि कडा रक्सी त्यसमाथि समूह समूहमा आएर थपिरहने चिनियाँ युवतीहरु। सन् २०१५ मा नेपाली पत्रकारसँगै उक्त प्रिफक्चरमा पुग्दा रक्सीले नुहाउन पुग्ने गरी रक्सी खुवाए चिनियाँहरुले। 'आफू त गोर्खाली गुरुङ। यस्ता दुई चार गिलास त बाहुनले पञ्चामृत खाएजस्तै मात्र हो' भन्दै थिए कान्तिपुर टेलिभिजनका साथी सरल गुरुङ। पछि सबैभन्दा पहिले ढल्ने उनै भए।

   ठ्याक्कै यस्तै संस्कृति चिनियाँ तिब्बती जातिमा पनि छ। चीनको पश्चिममा पर्ने कान्सु प्रान्तको काननान तिब्बती स्वायत्त प्रिफेक्चरमा भ्रमण गर्दाको अनुभव निकै रोचक छ।

   सन् २०१७ को जुन १८ देखि २४ सम्म उक्त प्रिफेक्चरमा गरिबी निवारण सम्बन्धी स्थलगत अवलोकन भ्रमणमा जाने मौका पाएको थिएँ। १९ जना पत्रकारहरुको समूहमा म मात्र विदेशी थिएँ। मलाई दोभाषेका रुपमा सहयोग गर्न चिनियाँ सहकर्मी ललिता थिइन्।

   गरिबी निवारणमा स्थानीय उत्पादन र पर्यटन विकाससँगै होमस्टे सबैभन्दा सफल रहेछ उक्त क्षेत्रमा। होमस्टे क्षेत्रमा पुग्दा टोलैपिच्छे रक्सीले स्वागत गर्नका लागि तिब्बती महिलाहरु लाम लागेर उभिएका देखिन्थे।

   उच्च अक्षांश र चिसो स्थान भएकाले कान्सु प्रान्तको काननान तिब्बती स्वायत्त प्रिफेक्चरमा रक्सीको उच्च महत्व रहेछ। रक्सी पनि केके हो केके। भीर मौरीको महबाट बनाइएको रक्सी, हिमाली जडीबुटीबाट बनाइएको रक्सी, कन्दमुलबाट बनाइएको रक्सी, चौँरीको मासुबाट बनाइएको रक्सी आदि इत्यादि।

   पाहुनालाई रक्सीले स्वागत गर्ने र रक्सी व्यवसायबाट स्थानीयको आय आर्जन हुने भएकाले रक्सी उद्योगलाई उच्च प्राथमिकता दिइएको रहेछ। रक्सीको प्रवर्द्धन गर्नका लागि सन् २०१५ को जनवरीमा प्रकाशित एउटा चिनियाँ म्यागेजिनको आवरण पृष्ठमा प्रकाशित फोटो नै काफी छ। उक्त फोटोमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले रक्सीको बटुको देब्रे हातमा लिएर दाहिने हातको साहिली औँला र बुढी औँलाले रक्सी छर्किएको देख्न सकिन्छ। ठ्याक्कै नेपाली जनजातिले पनि रक्सी खानुभन्दा अगाडि यसैगरी चढाउने गर्छन्।

(आतिथ्यसत्कारमा रक्सी खुवाउँदै तिब्बतीहरु।)

   आक्कलझुक्कल मात्र रक्सी खाने म रक्सीको महिमा गाइने ठाउँमा पुगेपछिको कठिनाइ वर्णन योग्य थियो। ललिताजी पनि रक्सी मन पराउँदिथिइन्। हामीलाई स्वागत गर्नका लागि स्थानीय तिब्बती जातिका मानिसहरु बाजागाजा सहित गीत गाउँदै रक्सी लिएर आउँथे। म अलिअलि खाएजस्तो गर्थेँ। जसोतसो टार्ने काम भइरहेको थियो।

   कलाकारलाई टारिसकेपछि अर्को भाउँतो आइलाग्थ्यो रात्रिभोजमा। वरिपरी बसेर खाना खान सुरु गर्नुभन्दा पहिले चिनियाँ नेताहरु पालैपालो गिलास ठोक्काउन आउने। सीपीसीका प्रिफेक्चर नेता र प्रान्तीय नेता अनि गभर्नर त्यसपछि अरु पनि केके हो केके। सबैसँग गिलास ठोक्काएर रक्सी खाने हो भने त घ्याम्पै सकिहाल्ने भयो।

   डाक्टरले मलाई रक्सी नखानु भनेको छ भनेर अत्तो पनि थापिहेरेँ तर कुनै कुराले काम काटेन। 'हाम्रो मित्रताको प्रतीक हो, थोरै चियर्स गर्नैपर्छ!' भन्दै चिनियाँ नेता आउँथे र ललिता मलाई भन्थिन् 'थोरै पिउनुहोस्। उहाँहरु स्थानीय नेता हो। नेताले भनेको मान्नुपर्छ।'

   ललिता कहिल्यै रक्सी नखाने मान्छे र उनी नेतैपिच्छे रक्सी घुट्क्याउँदै थिइन्। अरु बेला रक्सी पिउन पटक्कै मन नगर्ने ललिताजी चिनियाँ नेताहरुसँग रक्सीको ट्वाक ठोकाउँदै गफ गरेको देखेर म छक्क परेँ। उनले आफूसँग रक्सीको ठूलो भाँडो पनि राखेकी रहिछन्। रक्सी पिउँदै आएका नेताहरुसँग रक्सी थप्ने तिब्बती महिलाहरु पनि साथमै आउँथे। ललिता उनीहरुबाट रक्सी नथपेर आफैँले राखेको रक्सी थप्तै पिउँदै थिइन्।

(पाहुनालाई गीत गाउँदै रक्सी खुवाउने चिनियाँ चलन।)

   ललिता नेतासँग गिलास ठोक्काएर स्वाट्ट रक्सी पिउँथिन् र अनुहार बटारेर रक्सीमा भएको कडापनको प्रतिक्रिया दिन्थिन्। उनको टेबलमा राखेको रक्सी सुँघ्न मन लाग्यो मलाई। अरुका आँखा छलेर सुघें। अझै चित्त नबुझेर आफूलाई रक्सी खान दिएको गिलासमा अलिकति हालेर चाखें। त्यो त पानी पो रहेछ।

   सबै नेतासँग सहजै रक्सीको गिलास ठोक्काइने काइदाको तरिका थियो त्यो। मैले पनि त्यसै गरेँ। नेताहरु मेरो नजिक आइपुगे। तिब्बती युवतीले मेरो गिलासमा रक्सी हाल्न आँटेकी थिइन्। मैले आफूसँगै रक्सी भएको जानकारी दिएर ललिताजीले ठिक्क पारेको पानी गिलासमा राखें। अनि राति दस बजेसम्म रक्सीमा पानी चियर्स गर्दै मजाले डिनर गरियो।

   चीन र रक्सीबीचको सम्बन्धलाई प्रष्ट्याउने काम चिनियाँ साहित्यले पनि गरेको छ। नोबेल पुरस्कार विजेता विश्वप्रशिद्ध चिनियाँ लेखक मो यानले रक्सीको महिना बखान गरेर उपन्यास नै लेखेका छन्। उनको उपन्यासको नाम हो 'रिपब्लिक अफ वाइन' अर्थात् रक्सीको गणतन्त्र।

   यो उपन्यासमा मो यानले चीनमा माथिल्लो तहबाट अनुगमनमा आएका अधिकारीलाई आफ्नो पक्षमा तान्नका लागि रक्सी खुवाउने गरेको प्रचलनलाई कडा प्रहार गरेका छन्। नेताका जन्म दिनमा रक्सीपार्टी गरिने र उपहारमा रक्सीका बोतलहरुले भरिएका कार्टुनका बाकस दिइने कार्यले भ्रष्टाचार मौलाएको उनले औँल्याएका छन्।

                         (लेखकलाई रक्सी खुवाउँदै कान्सु प्रान्तमा स्थानीय तिब्बतीहरु।)

   भनिन्छ चीनमा पानीभन्दा बियर सस्तो हुन्छ। साँच्चै पानीभन्दा बियर सस्तो पर्ने त होइन तर कहिलेकाहीँ त्यस्तो हुनजान्छ। सुपरमार्केटहरुमा चिनियाँ चाडपर्वमा क्यान बियरका कार्टुनहरु विशेष छुटमा बिक्री हुन्छन् तर पानीमा छुट हुँदैन। फलतः त्यो समयमा बियरको मूल्य पानीभन्दा सस्तो पर्न सक्छ। सामान्यतः सुपरमार्केटमा एक क्यान बियरको मूल्य पानीकोभन्दा केही महङ्गो पर्छ। कुनैकुनै रेस्टुराँमा एक मुष्ठ पैसा तिरेर पसेपछि बियर जति पनि खान पाइन्छ तर पानी चाहिँ थप पैसा तिरेर किन्नुपर्छ।

   चीनमा रक्सी पिउने चलन र आडम्बरी खर्च कटौती गर्नका चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी सीपीसीले विशेष निर्णय नै गरेको छ। सन् २०१६ अक्टोबर २४ देखि २७ सम्म बेइजिङमा आयोजित सीपीसी १८ औँ केन्द्रीय समितिको छैटौँ पूर्ण बैठकले विशेष प्रस्तावै पारित गरी भोजभतेरमा रक्सी प्रयोग नगर्ने निर्णय गरेको हो।

   सीपीसीको उक्त निर्णय सीपीसी र चिनियाँ सरकारी भोजभतेरमा मात्र लागू भएका छन्। सीपीसीकै भोजभतेरमा पनि विदेशी पाहुना भएमा रक्सीले स्वागत गर्ने चलन अहिले पनि छँदैछ।

साभारः नेपाल भ्युज अनलाइन।